Уопсастыба

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев быйыл Саха АССР төрүттэммитэ 100 сылын, саха суругун-бичигин төрүттээччи Семен Новгородов төрөөбүтэ 130 сылын, Саха сирин судаарыстыбаннаһын төрүттээччи Максим Аммосов төрөөбүтэ 125 сылын, саха тыла судаарыстыбаннай ыстаатыстаммыта 30 сылын көрсөр историческай кэмҥэ Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһэ буолара биһиэхэ улахан эппиэтинэһи сүктэрэрин бэлиэтээн эттэ. Алексей Ильич төрөөбүт тыл сайдыытыгар туох дьаһал ылылларын кэпсээтэ.

2017 сыллаахха ыыттыллыбыт Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын I өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэһин түмүк докумуона СӨ Ил Түмэнигэр туруорбут соруктарын толорон, 2019 сыллаахха бар дьон дьокутааттарын туруорсууларынан СӨ Конституционнай суута СӨ Төрүт сокуонун күүрдэр иккис ыстатыйатыгар өрөспүүбүлүкэбит национальнай, этнокультурнай уо.д.а. уратыларын учуоттуур туһунан сиһилии быһаарыыны биэрбитэ.

2021 сылтан Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын харыстааһын уонна сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагырааматыгар сыл аайы 56,5 мөл. солкуобай көрүллэр этэ. Ил Дархаммыт Айсен Николаев аҕыйах хонуктааҕыта эһиилгиттэн бу бырагыраамаҕа 100 мөл. итэҕэһэ суох үбүлээһини көрөргө сорудахтаата.

2023 сылтан сокуоннар барыллара Ил Түмэҥҥэ икки судаарыстыбаннай тылынан – нууччалыы, сахалыы – киирэллэрэ ситиһилиннэ.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ инники сорукарга тохтоон ылла. Ол курдук, сир-дойду аатын сахалыы суруйуу элбэх болҕомтону эрэйэрин эттэ. Ону сэргэ тиэрмини сөпкө тылбаастааһын уонна бигэргэммит нуорманы тутуһуу улахан суолталааҕын ыйда.

Алексей Еремеев быйылгы сыллаах икки улахан бырайыагы анаан бэлиэтээтэ.

Максим Аммосов төрөөбүтэ 125 сылыгар аналлаах “Саха Өрөспүүбүлүкэтин кэскилин оҥоһуута” диэн ааттаах Бүтүн Саха сирин сэбиэттэрин 5-с сийиэһигэр бырабыыталыстыба оҥорбут отчуота хайдах баарынан икки тылынан бэчээттэнэн сотору тахсыахтаах. Бу отчуот тылбааһын 1927 сыллаахха норуот суруйааччыта Суорун Омоллоон оҥорбута.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр Жирков иилээн-саҕалаан ЮНЕСКО өйөбүлүнэн ыытыллар “Аан дойду норуоттарын эпическэй айымньылара” бырайыак чэрчитинэн Кунан Хара тыба омук дьоруойдуу эпоһа саха тылыгар тылбаастанна. Алексей Ильич этэринэн, бүгүн эпическэй айымньы кэлэр көлүөнэни патриоттуу өйгө-санааҕа уонна үтүө майгыга-сигилигэ иитии ордук көдьүүстээх ньыматын быһыытынан суолтата өссө үрдээтэ. “Бэйэ уонна уруулуу түүр омуктар эпическэй айымньыларын дьоруойдарын холобурдарыгар олоҕуран норуоппут уонна үгүс омуктаах ийэ дойдубут – Россия – патриоттарын иитэр кыахтаахпыт. Александр Жирков эпическэй айымньылары хардарыта тылбаастааһыҥҥа, норуоттар төрүт култуураларын, үгэстэрин уонна сиэрдэрин-туомнарын харыстааһыҥҥа, төрөөбүт тылы сайыннарыыга үлэтэ биһиги норуоттарбыт, өрөспүүбүлүкэлэрбит уонна Россия судаарыстыбаннай сайдыыларыгар оруола сүҥкэн улахан”, - диэтэ Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлэ.

Алексей Еремеев кэлэр сылга төрөөбүт тылы сайыннарыыга туһуламмыт уураахтар тустарынан тоһоҕолоон эттэ. Ол курдук, өрөспүүбүлүкэ салалтата уонна уопсастыбаннас туруорсан СӨ Наука академиятын иһинэн Төрөөбүт тыллары үөрэтэр, чинчийэр киин арыллыаҕа. Ону кытта кэлэр 2023 сыл Россия Бэрэсидьиэнин ыйааҕынан дойду үрдүнэн Педагог уонна настаабынньык сылынан биллэрилиннэ. Бу сыл улуу нуучча педагога Константин Ушинскай төрөөбүтэ 200 сылыгар ананар. Биллиилээх учуонай төрөөбүт тыл суолтатын туһунан маннык этэн турардаах: “Норуоттан тугун да былдьаа – барытын сөргүтүө, тылын сүтэрдэҕинэ – норуот быһыытынан симэлийиэ”.

Дакылаатын түмүгэр Алексей Ильич сийиэс үлэтэ түмүктээх, таһаарыылаах буоларыгар эрэлин эттэ уонна кыттааччыларга ситиһиилээх үлэни баҕарда.

Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Билимҥэ, үөрэххэ, култуураҕа, сонуну киэҥник тарҕатар ситимнэргэ уонна уопсастыбаннай түмсүүлэр дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Феодосия Габышева 2003 сыл олунньу 13 күнүгэр Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын өрөспүүбүлүкэтээҕи сүбэ мунньаҕа буолбутун эттэ. Манна Михаил Алексеев-Дапсы, Иван Алексеев-Хомус Уйбаан, Тамара Петрова, Анастасия Оконешникова, Виктор Михайлов, Антонина Петрова курдук улахан учуонайдар этиилэрин Феодосия Васильевна мэлдьи өйдүү сылдьарын бэлиэтээтэ. “Онтон ыла төрөөбүт тылы үөрэтиигэ элбэх үлэ оҥоһулунна. Ол курдук, 2005 сыллаахха СӨ Бырабыыталыстыбата Базиснай үөрэх былаанын бигэргэппитэ. “Айар” кинигэ кыһатын кытта холбоһон, учууталлар идиэйэлэринэн, саха тылын, литературатын уонна култууратын кэбиниэтэ арыллыбыта. Билигин кэбиниэт лаборатория таһымыгар тахсыахтаах. Норуот тылынан уус-уран айымньытын ыччакка тиэрдэр үлэ Олоҥхо декадатын бырагырааматыгар туспа хайысха быһыытынан киирбитэ”, - диэн эттэ Феодосия Васильевна.

Ил Түмэн кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ 2017 сыл муус устар 4 күнүгэр буолбут Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын I сийиэһигэр туруоруллубут соруктар хайдах толорулла сылдьалларын иһитиннэрдэ. Ону тэҥэ бүгүн Москваҕа РФ Хотугу, Сибиирдээҕи уонна Уһук Илиннээҕи аҕыйах ахсааннаах омуктар төрөөбүт тылларын уонна литератураларын учууталларын бүтүн Россиятааҕы III сийиэһэ буолбутун туһунан эттэ. Бу сийиэһи эмиэ өрөспүүбүлүкэбит саҕалаабыта.

Түмүккэ Феодосия Габышева Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлигэр Алексей Еремеевкэ уонна Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр Жирковка төрөөбүт тыллар чөл туруктаах буолалларын туһугар сыралаах үлэлэрин иһин махтанна.

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр Жирков этэринэн, федеральнай ыстандаартары утары киирсэр балай да уустуктардаах. Бу ыстандаартар төрөөбүт тылбытын сүтэрбэппитигэр көмөлөһөр буолуохтаахтар. Ити соругу салалта бэйэтигэр ылыныахтаах. Национальнай өрөспүүбүлүкэ салалтата, наука үлэһиттэрэ, учууталлар, төрөппүттэр, уопсастыбаннай тэрилтэлэр көмө буолуохтаахтар.

Александр Николаевич бэлиэтээбитинэн, тылбытын харыстыырга 3 суол баар:

- 1992 сыллаахха ылыллыбыт “Үөрэх туһунан” РФ сокуона Россия бары гражданнара төрөөбүт тылларынан үөрэнэр толору бырааптарын мэктиэлиир этэ. 2012 сылга ылыллыбыт “Россия Федерациятыгар үөрэх туһунан” сокуоҥҥа ити нуорма сотуллубута. Өрөспүүбүлүкэлэргэ баар тылларынан “үөрэниэххэ сөптөөх” диэн буолбуттара. Бу тыл ситимиттэн тутуһан төрөөбүт тылынан үөрэтиини хааччыйыахха наада.

- Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна официальнай тылларын харыстааһын уонна сайыннарыы судаарыстыбаннай бырагыраамата тылларбытын чөл хаалларарга көмөлөһүөхтээх. Манна өрөспүүбүлүкэ баһылыга эбии үбүлээһини көрөн бырагыраама көдьүүстээх үлэтигэр кыах бэрилиннэ.

- Саха тылын судаарыстыбаннай ыстаатыһа, ону кытта Хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктар тылларын официальнай ыстаатыстара ыйынньык матырыйааллар көмөлөрүнэн бигэргэтиллиэх тустаахтар.

Маны таһынан, Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта ФГОС дьыссаакка киирэ илигин, оҕо 7 сааһыгар дылы ФГОС-тан босхолонорун ыйда. Кини этэринэн, бу кыаҕы төрөөбүт тылы үөрэтиигэ туһаныахтаахпыт. Александр Жирков бэлиэтииринэн, тылы харыстыырга ис кыахпытын эрэниэххэ, оҕону сахатытар туох баар ньыманы барытын туттуохха наада.

Ону тэҥэ, Александр Николаевич биһиги үөрэхпит министиэристибэтэ – национальнай өрөспүүбүлүкэ үөрэҕин министиэристибэтэ буоларын санатан туран, аҥаардас ФГОС-у эрэ толорооччу буолуо суохтааҕын тоһоҕолоото. Тылын түмүктүүрүгэр Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта сийиэскэ киирбит этиилэри сыа-сым курдук мүччү туппакка, тарбах быыһынан аһарбакка быһаарыыга киллэрэр наадатын эттэ итэннэ дэлэгээттэргэ барыларыгар ситиһиилээх үлэни баҕарда.