Уопсастыба

Дьоһун сорук
Алампа Соппуруонап төрөөбүт ийэ тылын тыыннаах уобараска киллэрэн ойуулаан көрдөрбүтэ, тыл киэҥ эйгэнэн тарҕанан, дуораһыйан, тупсан, кэҥээн саҥалыы олоххо үктэнэр кэскиллээҕин хоһуйбута. Чахчыта даҕаны, киэҥ эйгэтэ суох тыл улам-улам дьадайар, үтүрүллэр, сыыйа умнуллар уонна устунан умулларга да тиийэр. Ол иһин хас биирдии норуот төрөөбүт тылын харыстыыр уонна салгыы сайыннарарга сөптөөх суолу-ииһи тобуларга дьулуһар.
Биһиэхэ, төрүт олохтоох, хотугу аҕыйах ахсааннаах омуктарга, бииргэ алтыһан олорор норуоттарбыт тылларын-өстөрүн дьылҕатын торумнуурга бу билиҥҥи кэм ураты суолталаах. Онно сиэттэрэн эттэххэ, ханнык да киһиэхэ төрөөбүт төрүт дойдута, тыла-өһө, сирэ-уота айылҕаттан ситим тардар айылгылаахтар. Ийэ тыл норуот ураты өйүн-санаатын, төрдүн-ууһун, олоҕун-дьаһаҕын түҥ былыргыттан билиҥҥи кэмҥэ диэри ситим тардан кэлбит күүстээх.
Төрөөбүт тылын аанньа ахтыбат норуот ол ситими быһар турукка киирэр, өйө- санаата амньырыыр, муммут кус оҕотун курдук муннукка-ханныкка анньылла сылдьар турукка киирэр. Ол иһин Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр судаарыстыбаннай суолталаах нуучча уонна саха тылларын, итиэннэ дьиҥ таһымнаах (официальнай) диэн ааттанар төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар (эбээннэр, эбэҥкилэр, долгааннар, юкагирдар уонна чукчалар) тылларын, ардыгар сорохторун чөлүгэр түһэрэн, сороҕун үүнэр-сайдар кэскиллэрин кэҥэтэн, хаҥатан, суолтатын үрдэтэн биэрэр былааннаах үлэ ыытыллар.
Бу үлэни өр сылларга, бэлиэтээн эттэххэ, Арассыыйаҕа аан бастакынан (!), 2000 сыллардаахха тэриллибит Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бэрэсидьиэнин, билиҥҥинэн Ил Дарханын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтатын иһинэн тэриллибит Тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр сүбэ (билигин управление) иилиир-саҕалыыр. Бу кэм устатыгар төрөөбүт тыл бары өттүттэн тустаах өйөбүлү ыларын туһугар тустаах сокуоннар, бырагыраамалар, кэнсиэпсийэлэр, араас дьаһаллар ылылыннылар, ырытыылар оҥоһулуннулар. Дьэ ол докумуоннар түмүллэннэр, туһааннаах тэрилтэлэргэ, ол иһигэр, иитии-үөрэтии, билим эйгэлэригэр итиэннэ уопсастыбаннаска тарҕатыллан кэлимсэтик, таһаарыылаахтык олоххо киллэриллэллэрин туһугар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Дархан иһинэн үлэлиир Тылы сайыннарыыга сүбэ бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников, Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын Тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр управлениетын салайааччы Римма Жиркова үлэлэһэ сылдьаллар.

Павловскайдар – маладьыастар!
Бэс ыйын 17 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас улууһугар төрөөбүт тыл туһаныллар-туттуллар эйгэтин тэрийии, кэҥэтии туһунан кэпсэтии, санаа атастаһыыта тэриллибитэ. Онно тыл үөрэхтээхтэрэ, учуонайдар итиэннэ киин уонна илин эҥээр улуустар бэрэстэбиитэллэрэ кыттыыны ылбыттара.
Сарсыарда өттүгэр үлэ икки бөлөҕүнэн ыытыллыбыта. Биһиги култуура миниистирэ Афанасий Ноев салалтатынан Нөөрүктээйи нэһилиэгэр, Павловскай бөһүөлэгэр бара сырыттыбыт. Нөөрүктээйилэр саха тылын сайыннарыыга, сахалыы эйгэни үөскэтиигэ араас өрүттээх үлэни тэрийэр эбиттэр. Нэһилиэк бары тэрилтэлэрэ, уһуйаан, оскуола, култуура кэлэктииптэрэ, уопсастыбаннас, салалта, уһуйаан иитиллээччилэрин уонна оскуола үөрэнээччилэрин төрөппүттэрэ бары бииргэ түмүллүбүттэр.
В.Н.Оконешников аатынан Павловскай орто оскуолатын дириэктэрэ Валерий Петров «Оҕонньор кэпсээнэ» диэн ааттаах методическай лаборатория үлэтин туһунан билиһиннэрдэ, Нөөрүктээйи модельнай бибилэтиэкэтин сэбиэдиссэйэ Нина Колосова оҕону сахалыы ааҕарга туттар ньымаларын туһунан кэпсээтэ. Оттон иитэр-үөрэтэр үлэ бэтэрээнэ Екатерина Черкашина төрөппүттэргэ анаан «Норуот муудараһа – өс хоһоонугар» диэн кинигэни оҥорон, оҕолору сахалыы тыыҥҥа иитэргэ-үөрэтэргэ айымньылаахтык туһанарын итиэннэ тыл уус-уран уобараһа норуот фольклоругар иҥэ сылдьарын бэлиэтээбитин бэркэ хайгыы иһиттим.
Тыл эйгэтин олохтуурга биир ураты ньыма баар эбит. «Мичээр» диэн ааттаах оҕону сайыннарар киин исписэлиистэрэ оҕону остуоруйанан иитэр уопуттарын туһунан кэпсээтилэр. Оттон Павловскай орто оскуолатыгар саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталлара сахалыы сөпкө саҥарыы туһунан методическай босуобуйаны оҥороннор, ону үлэлэригэр-хамнастарыгар туһанар эбиттэр. Сахалыы эйгэни тэрийии наадатын, туһатын туһунан Олоҥхо дьиэтин дириэктэрэ эттэ. Дьэ сити курдук күн бастакы аҥаара төрүт биллибэккэ ааста.

Көһө сылдьар мунньах
Күнүстэн киэһэ Аллараа Бэстээх бөһүөлэгэр Ил Дархан иһинэн үлэлиир Тылы сайыннарыыга сүбэ көһө сылдьар мунньаҕа буолла. Павловскайга чопчу биир нэһилиэккэ ыытыллар үлэ-хамнас туһунан сэһэргэһии барбыт буоллаҕына, манна ол кэпсэтии кэҥэтиллэн, өрөспүүбүлүкэ таһымынан уонна улуустарынан тэриллэр үлэ ырытылынна.
Тылы сайыннарыыга сүбэ эппиэттиир сэкирэтээрэ, Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын Тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр управлениетын салайааччы, тыл билимин хандьыдаата Римма Жиркова аналитическай дакылаатын сэргии иһиттибит. Үөрэх уонна билим миниистирэ Нюргуна Соколова киһини сэҥээрдэр дакылааты оҥордо, ыйытыыларга хоруйдаата. Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтатын баһылыга Дмитрий Тихонов, Амма улууһун баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы Нюргуяна Илларионова саха тылын сайыннарыыга, туттуллар эйгэтин кэҥэтигэ ыытыллар үлэлэрин туһунан кэпсээтилэр, инники соруктарын билиһиннэрдилэр.

Улахан Чыыстайга
Мин ону истэ олороммун, аҕыйах хонуктааҕыта киһи санаата даҕаны тиийбэт сиригэр, Муома улууһун Улахан Чыыстайыгар эбээн тылын сайыннарыыга анаан тэриллибит «Тэгэлээририньөлтэн» («Ыраах ыҥырар күн») диэн, Муома уонна Абый улуустарын оскуолаларын кэмпириэнсийэлэригэр сылдьыбыппын өйдөөн-санаан кэллим.
Уһуйаан уонна оскуола оҕолоро эбээннии хоһоон аахпыттара, ырыа ыллаабыттара, остуоруйа кэпсээбиттэрэ итиэннэ сыаҥкаҕа оонньоон көрдөрбүттэрэ, һээдьэ үҥкүүтүгэр күрэхтэспиттэрэ. Эбээн тылын туһунан дакылаат ааҕан иһитиннэрбиттэрэ. Табанан сүүрдүү күрэхтэһиитигэр биир даҕаны оҕо уучаҕыттан сууллубатаҕа, табатын куоттарбатаҕа! Онуоха оҕолорбут барахсаттар биир дойдулаахтарын: эбээн уус-уран литэрэтиирэтин төрүттээччи Николай Тарабукин, биһиги норуоппут бастакы учуонайа Василий Лебедев, бастакы анал үрдүк үөрэхтээх композиторбыт-мелодиспыт Петр Старков, суруйааччыларбыт Евдокия Бокова уонна Мария Федотова-Нулгынэт туйахтарын хатарыахтара диэн олус астына санаабытым. Кэмпириэнсийэҕэ Улахан Чыыстайга музыкальнай оскуоланы арыйар итиэннэ Петр Старков аатын үйэтитэр туһунан этиилэри оҥорбутум.
Муома уонна Абый улуустарыгар ийэ тылбыт сайдыыта, этэргэ дылы, эбээн тыла ыраах Күҥҥэ талаһыыта учууталлар Анна Христофорова, Евдокия Соловьева, Аксиния Тарабукина, Аида Скрябина, Акулина Слепцова, Ольга Громова, Акулина Корякина уонна Анфиса Громова үлэлэрин түмүгэ, сыраласпыт ситиһиилэрэ буолар. Кинилэр араас сылларга Дьокуускайдааҕы педагогическай училище (билиҥҥинэн кэллиэс) эбээн тылыгар салаатын бүтэрэннэр, оскуолаҕа үлэлээбиттэрэ, үлэлии да сылдьаллар. Даҕатан эттэххэ, билигин педкэллиэскэ бу салаа хайдах эрэ уота-күөһэ суох үлэлиир, ону дьэ сөргүтүөххэ, күүһүрдүөххэ наада.

Оттон Тылы сайыннарыыга сүбэ көһө сылдьар мунньаҕар хотугу омуктарга анаан, Индигиир, Халыма уонна Дьааҥы түбэлэригэр маннык мунньахтары эмиэ тэрийэргэ этии киллэрдим. Ону түмүк тылы этэригэр Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков өйүүрүн биллэрдэ.

Варвара БЕЛОЛЮБСКАЯ-Аркук, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ дассыана, тыл билимин хандьыдаата, Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ.

Хаартыскалар: ааптар архыыбыттан.