Уопсастыба

Ааспыты сэгэттэххэ

Тыа сирин олохтоохторо бүттүүн нэһилиэгинэн турунан, ыраах-чугас олорор биир дойдулаахтарын көмөлөһүннэрэн, араас эбийиэги тутан олоххо киллэрэр үтүө үгэстэрэ урукку сыллартан баар.

«Үтүө дьыала» хамсааһын саҕаланыыта өрөспүүбүлүкэ историятын биир кэрэ-бэлиэ кэрдиис кэмэ буолар. Мэҥэ Хаҥалас улууһун дьаһалтата 1999 сыллахха «Улуус 70 сылын көрсө — 70 эбийиэги!» диэн ыҥырыыны таһаарбыта. Өрөспүүбүлүкэ Бэрэсидьиэнэ Михаил Ефимович Николаев Майаҕа тахса сылдьан, ону бэркэ биһирээбитин түмүгэр, ити сыл, алтынньы 14 күнүгэр «2000 сылга 2000 үтүө дьыаланы» диэн бырагырааманы олоххо киллэрэр туһунан 873 №-дээх ыйаах тахсыбыта. Өрөспүүбүлүкэ бары улуустара бу үчүгэй көҕүлээһини иилэ хабан ылбыттара.

Ити курдук, «2000 сылга – 2000 үтүө дьыала» хамсааһын саҕаламмыта, анал дириэксийэ тэриллэн, салайааччынан Иннокентий Васильевич Бочкарев анаммыта. 2003 сыллаахха Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ Егор Афанасьевич Борисов норуот көҕүлээһинэ бүддьүөттэн өйөнүөхтээх диэн дьаһал таһааран, Үтүө дьыала хамсааһынын Судаарыстыбаннай сакаасчыт сулууспатын иһинэн киллэртэрбитэ. Ити сылтан Үтүө дьыала «Мин Сахам сирэ – XXI үйэҕэ» диэн бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи хамсааһыҥҥа кубулуйан, тыа сирин нэһилиэктригэр социальнай эбийиэктэри тутууга улахан тирэх буолбута. Иннокентий Васильевич Уус Алдан улууһун баһылыгынан талыллыаҕыттан, салайааччынан Иван Софронович Емельянов анаммыта. Киниттэн эстэпиэтэни Алексей Дмитриевич Петров 2017 сыллаахха тутан, үлэлии-хамсыы олорор.

Улахан бырайыакка холбоһон

– Биһиги сыл ахсын сүүрбэлии нэһилиэккэ үлэлиибит, – диир Алексей Дмитриевич. – Ол курдук, эдэр исписэлиистэргэ, эмчиттэргэ, оҕо саадын иитээччилэригэр, учууталларга анаммыт олорор дьиэлэр, дьоҕус кэмпилиэктээх оскуолалар, оскуола-саадтар, оҕо саадтара, физическэй култуура уонна спорт, култуура итиэннэ «Олоҥхо ыһыаҕын» эбийиэктэрэ «Мин Сахам сирэ – XXI үйэҕэ» бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи Үтүө дьыала хамсааһынын чэрчитинэн тутуллаллар.

Олох ирдэбилигэр сөп түбэһиннэрэн, үлэбит балаһыанньатыгар кэккэ уларытыылар киирэн иһэллэр. Сүрүн болҕомто куттал суох буолуутугар уонна хаачыстыбаҕа ууруллар, судаарыстыбаннай экспертиза ыытыллар, үп көрүүтэ биллэрдик улаатыннарыллар. Чөл олох сиэрин кытары алтыһан, арыгыттан аккаастаммыт нэһилиэктэргэ тутуллар эбийиэк 70 %-ын судаарыстыба бүддьүөтэ уйунар, атыттарга уруккутун курдук 50 %. Урут эбийиэги туттарар тэрилтэ бэйэтэ сакаасчыт буолара сыыһа эбит, тоҕо диэтэххэ, оҕо саада уонна оскуола оҕону иитэр-үөрэтэр, оттон култуура киинэ нэһилиэнньэ сынньалаҥын тэрийэр тэрилтэ быһыытынан, устааптарыгар тутууну ыытар бырааптара суох. Инньэ гынан, кэлиҥҥи сылларга сакаасчытынан улуус буолара быһаарылынна. Маны таһынан, хаттаан туһаныллар бырайыактар үлэҕэ киллэрилиннилэр. Холобур, оскуола, оҕо саадын эбэтэр култуура дьиэтин бырайыагын оҥорон, судаарыстыба экспертизатын ҥөҥүө аһардан, биир кэлим федеральнай реестргэ киллэртэрэн, ханна баҕарар туһанар кыахтанныбыт. Онон улуустар бырайыагы саҥаттан оҥорторон түбүгүрбэт, ордук хос ороскуоту көрсүбэт буоллулар.

2020 сыллаахтан «Мин Сахам сирэ XXI үйэҕэ» бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи Үтүө дьыала хамсааһына нэһилиэнньэ кыттар гражданскай көҕүлээһининэн олоххо киллэриллэр атын бырайыактары кытары «Родные города и села» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи бырайыакка холбоммута. Ил Дархан Айсен Николаев бу бырайыакка тыа сиригэр олорорго табыгастаах усулуобуйаны тэрийэр, территориялары тупсарар, үөрэхтээһин, култуура уонна спорт эбийиэктэрин тутарга туһаайыллыбыт гражданскай көҕүлээһиннэри өйүүр соругу туруорбута. «Мин Сахам сирэ XXI үйэҕэ» Үтүө дьыала хамсааһына бу бырайыакка дьүөрэлэһэн, тыа сирин территорияларын социальнай-экэнэмиичэскэй уонна култуурунай өттүнэн сайыннарыыга судаарыстыбаннай былаас итиэннэ уопсастыбаннас бииргэ үлэлээһиннэрин бастыҥ үгэстэрин салгыыр.

Ааспыт сыл түмүгэ

– Үтүө дьыала хамсааһыныгар кыттар нэһилиэк ахсаана эбиллэн иһэр. Ааспыт 2022 сыллаахха 454 мөлүйүөн солкуобай суумалаах субсидия көрүллэн, 18 улууска 33 эбийиэк тутуута ыытылынна. Ити иһиттэн аҕыс эбийиэк үлэҕэ киллэрилиннэ: Амма улууһун Эмис нэһилиэгэр, Өлүөхүмэ улууһун I Нөөрүктээйи нэһилиэгэр Элбэх өҥөнү толорор култуура кииннэрэ, Усуйаана улууһун Үйээндьи национальнай нэһилиэгэр «Осикта» этнокултуура киинэ, Хаҥалас улууһун киинигэр Покровскай куоракка Л.Н. Спиридонов аатынан тустуу саалата, Сунтаар улууһун Илимниир нэһилиэгэр култуура уонна спорт комплекса, Абый улууһун Майыар национальнай нэһилиэгэр спорт саалата, Үөһээ Бүлүү улууһун Хомустаах нэһилиэгэр айымньы дьиэтэ, Өлүөхүмэ улууһун Хоро нэһилиэгэр култуура, духуобунас уонна спорт киинэ тутулуннулар. Маны таһынан, өрөспүүбүлүкэ таһымнаах дьаһаллар эбийиэктэрэ: Үөһээ Бүлүүгэ Олоҥхо ыһыаҕын 18 эбийиэктээх ландшафтнай-этнографическай комплекса тутулунна, ат сүүрдэр ипподром сөргүтүлүннэ, Саха сирин норуоттарын VIII Спортивнай оонньууларын көрсө Уус Алдан улууһун Чараҥар 1024 миэстэлээх ипподром оҥоһулунна.

Быйыл

– Алексей Дмитриевич, быйылгы былааҥҥа төһө эбийиэк киирдэ?

-- Тутуулара ааспыт сылга саҕаламмыт 25 эбийиэкпитин салгыахпыт. Билэргит курдук, аны сайын Олоҥхо ыһыаҕа Өймөкөөҥҥө ыһыллар, ол комплексын тутуу ситэриллиэҕэ.

Өрөспүүбүлүкэ салалтата Арктикатааҕы уонна хотугу улуустарга ахсаабат кыһамньытын уурар. Ол биир көстүүтүнэн «Мин Сахам сирэ XXI үйэҕэ» бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи Үтүө дьыала хамсааһынын чэрчитинэн билигин алта эбийиэк бу улуустарга тутулла турара буолар. Манна тутуу матырыйаала кыһыҥҥы суолунан эрэ илдьиллэрин учуоттааммыт, биһиги харчыны урутатан көрөбүт. Сорох улуустар тиэйэр-таһар үлэни бэдэрээтчиккэ эрэ сүктэрбэккэ, ороскуот сорох чааһын уйуналлара улахан чэпчэтиини оҥорор. Уопсайынан, ханна олохтоох дьаһалта өйүүр, нэһилиэнньэ маһы бэлэмнээһинтэн саҕалаан араас бытархай үлэҕэ субуотунньугунан көмөлөһөр сиригэр үлэ кудуххайдык барар, нэһилиэнньэ бэйэтэ хонтуруоллаһар эбийиэктэрэ хаачыстыбалаахтык тутуллалларын бэлиэтиибин. Үүммүт Үлэ сылыгар тыа сирин олохтоохторугар Үтүө дьыала хамсааһын чугас буолуоҕар эрэнэбин.

Махтанабыт

Прокопий Бубякин, Амма улууһун Эмис нэһилиэгин баһылыга:

– Биһиэхэ 2022 сыл түмүктэнэр кирбиитигэр бэрт үөрүүлээх дьаһал буолла – ахсынньы 16 күнүгэр Элбэх өҥөнү оҥорор култуура дьиэтин малааһыннаатыбыт. Киэн туттар биир дойдулаахпыт, саха биллиилээх ырыаһыта Екатерина Захарова-Саха Күөрэгэйин аата иҥэриллибит бу дыбарыаска олохтоох дьаһалта, буоста, култуура, библиотека тэрилтэлэрэ үлэлииллэр. Тутуу ороскуотун 25 %-ын нэһилиэк, 25 %-ын улуус, 50 %-ын судаарыстыба бүддьүөтэ уйуммуттара. Үлэ хаамыытынан көрөн, үбүлээһин харгыһа суох оҥоһуллубута. Ити иһин улууһум дьаһалтатыгар уонна «Мин Сахам сирэ – XXI үйэҕэ» бүтүн өрөспүүбүлүкэтээҕи Үтүө дьыала хамсааһын салалтатыгар махтанабын, ситиһиилээх үлэни баҕарабын.