Уопсастыба

Сахабыт Сиригэр 501 тыһ. кэриҥэ үлэлиир саастаах киһи баарыттан СӨ судаарыстыбаннай статистикаҕа федеральнай сулууспатын кэтээн көрүүтүнэн, 32,8 тыһ. киһи үлэтэ суоҕа биллибит. Ааспыт 2022 с. иһигэр СӨ Нэһилиэнньэтин дьарыктаах буолуутун киинигэр 27,9 тыһ. киһи үлэ көрдөөбүтэ бэлиэтэммит. Сыл бүтүүтэ 5 тыһ. үлэтэ суох киһи хаалбыт, ити көрдөрүү сыл саҥатын кытта тэҥнээтэххэ, 3 тыһ. киһинэн (37,5%) намтаабыт. Оттон 2021 с. кытта тэҥнээтэххэ, учуокка киирэр үлэтэ суох буолуу 0,6% намтаан, 1,0% тэҥнэспит. Үлэтэ суох буолуу эмиэ уопсай 0,4% аччаан, үлэһит дьон ахсааныттан 6,5% ылар, 2021 с. ити көрдөрүү 6,9% этэ. Онон быйыл Үлэ сылын көрсө үлэтэ суох киһи ахсаана аҕыйаан, дьон дьарыктаах, үлэлээх-хамнастаах буолуута элбээбит диэн сыаналыахха сөп.

БЫЛДЬАҺЫКТААХ ҮЛЭҺИТТЭР

Дьарыктаах буолуу киинигэр үксэ эр дьоҥҥо аналлаах бырамыысыланнаска оробуочай идэлэр хото анньыллан тураллар. СӨ Нэһилиэнньэ дьарыктаах буолуутугар судаарыстыбаннай кэмитиэт үлэ ырыынагын кэтээн көрөр отдел салайааччыта Георгий Борисов бу эйгэҕэ бүгүҥҥү балаһыанньа хайдаҕын туһунан кэпсээтэ. Кини этэринэн, суоппары, слесары, анал тиэхиньикэ суоппарын, электромонтеру, электрослесары, повары, электрогазосварщигы, хайа, суол оробуочайын, погрузчик суоппарын, о.д.а. оробуочай идэлээх дьону былдьаһыгынан үлэҕэ ылаллар. Бырамыысыланнаска 150-250 тыһ. солк. хамнаска оробуочай идэлээх эр дьон тиийбэттэр. «Олохтоох каадыры — бырамыысыланнаска» бырайыак көмөтүнэн, 2018 с. бэттэх 47,7 тыһ. өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо «АЛРОСА», «Анаабыр алмаастара», «Эльгауголь», «Газпром» курдук, уопсайа 45 улахан хампаанньаҕа, үлэҕэ киирбит. 2022 с. 12,1 тыһ. киһи үлэнэн хааччыллыбыт, онтон 6,7 тыһ. ыччат, 3,2 тыһ. тыа сирин дьоно. 2023 с. тохсунньу 1 күнүгэр тэрилтэлэр 10627 үлэһиккэ наадыйалларын туһунан биллэрбиттэр, былырыын 10948 үлэһит тиийбэтэ бэлиэтэммит. Көстөрүн курдук, үлэһит илиигэ наадыйыы 2,9% түспүт. Анал үөрэхтээх дьоҥҥо быраастар, инженердэр, учууталлар, полицейскайдар, мэдиссиинэ сиэстэрэлэрэ, биэлсэрдэр, иитээччилэр, буҕаалтырдар, инспектордар, охранниктар, тиэхиньиктэр, диспетчердэр ханна баҕарар наадалар, онон кинилэр түргэнник үлэ булаллар эбит.

СОРОХ ИДЭҔЭ ҮЛЭ БУЛАР УУСТУКТАММЫТ

Оттон автомеханик, авиационнай тиэхиньик, бортмеханик, бортпроводник, ювелир-монтировщик, о.д.а. идэлэригэр, сылгыны, кыылы иитээччигэ, драгер, манипулятор операторыгар, массыына сууйааччыга, тиэхиниичэскэй докумуону толорооччуга наадыйыы биллэрдик аҕыйаабыт. Маннык идэлээх дьон үлэ булаллара күчүмэҕэйдэммит. Агроном, балетмейстер, кылаабынай геолог, база сэбиэдиссэйэ, инкассатор, ойууру харыстыыр инспектор, дезинфектор, минералог, пилот, ревизор, социальнай үлэһит, теплотехник, тиэхиниичэскэй суруйааччы, топограф, фармаколог, хормейстер, эпидемиолог эмиэ үлэ булара уустуктаммыт. Кинилэр идэлэригэр наадыйыы аҕыйаабыт. Өскөтүн араас биричиинэнэн үлэтэ суох хаалбыт киһи СӨ Нэһилиэнньэтин дьарыктаах буолуутун киинигэр учуокка турдаҕына, үлэ буларыгар көмөлөһөллөр. Тиһигин быспакка ыытыллар Үлэ дьаарбаҥкатыгар улахан тэрилтэлэргэ туох-ханнык үлэ миэстэтэ баарын билиһиннэрэллэр.

УУРАТЫЛЛЫБАТ ҮЛЭҺИТТЭР

Аны араас үлэ хайысхатынан ирдэбил уларыйан, тиэхиниичэскэй сайдыы күүһүрэн, тэрилтэ салайааччыта үлэһитин уларытыан сөп. Ол эрээри, РФ Үлэҕэ кодексатынан, оҕо күүтэр дьахтары, үс сааһыгар диэри оҕолоох ийэни, 14 сааһыгар диэри оҕолоох, эбэтэр 18 сааһыгар диэри инбэлиит оҕолоох аҥаардас ийэни ууратар бобуллар. Өскөтүн үс сааһыгар диэри үстэн элбэх оҕолоох, эбэтэр 18 сааһыгар диэри инбэлиит оҕолоох ыалга биир эрэ төрөппүт үлэлиир түгэнигэр кинини ууратар көҥүллэммэт. Ону таһынан, биэнсийэҕэ тахсар саастара чугаһаабыт (5 сыл хаалбыт) дьону үлэни биэрээччи көҕүлээһининэн, олоҕо суох ууратар, эбэтэр үлэҕэ ылартан ааккаастыыр эмиэ бобуллар. Маны кэспит салайааччы 200 тыһ. солк. тиийэ ыстарааптаныан сөп, эбэтэр 18 ыйдаах хамнаһы төлүөхтээх, 360 чааска диэри булгуччулаах үлэни толоруохтаах.

БОСУОБУЙА КЭЭМЭЙЭ ЧОПЧУЛАННА

Георгий Борисов үлэтэ суох дьон быйыл төһө кээмэйдээх босуобуйа ылалларын чуолкайдаата. РФ Бырабыыталыстыбатын 2022 с. сэтинньи 14 күнүгэр тахсыбыт Ыйааҕынан, 2023 с. үлэтэ суох дьоҥҥо төлөнөр босуобуйа алын кээмэйэ 1500 солк. тэҥнэстэ.

Санаттахха, босуобуйа кээмэйин РФ Быраабыыталыстыбата олохтуур, ону 2023 с. улаатыннарбатылар. Босуобуйа муҥутуур үрдүк кээмэйэ 12 792 солк. бастакы үс эрэ ыйга төлөнөр, онтон кэлэр үс ыйга (чуолаан 4, 5, 6 ыйын үлэтэ суох олорор киһиэхэ) 5000 солк. диэри аччыыр.

Биэнсийэҕэ тахсар саастара чугаһаабыт дьон 12 792 солк. кээмэйдээх босуобуйаны 12 ый тухары ылар бырааптаахтар. «Саха Сирин олохтоохторугар босуобуйаҕа оройуоннааҕы эбилик ааҕыллар. Холобур, Дьокуускай куоракка үлэтэ суох дьоҥҥо төлөнөр босуобуйа алын кээмэйэ 2100 солк., муҥутаан үрдээбитэ 17908,8 солк. бастакы үс ыйга бэриллэр, онтон үс ыйга 7000 солк. диэри намтатыллар. Ити босуобуйаны баҕа өттүнэн уурайбыт дьон, үлэтин тохтоппут урбаанньыт, тэрилтэтэ сабыллыбыт, сарбыйыыга түбэспит үлэһит, эбэтэр саҥа үлэ көрдүүр киһи ылыан сөп. 16 саастарын ситэ илик оҕолор, биэнсийэ ылар, гражданскай быраап дуогабарынан үлэлиир, бэйэ дьарыктаах дьон, урбаанньыттар, нотариустар, адвокаттар, хантыраагынан үлэлээччилэр, күнүскү үөрэххэ үөрэнэр устудьуоннар босуобуйа ылбаттар.

Кинилэр ахсааннарыгар байыаннай сулууспаны бара[1]аччылар, бааһынай хаһаайыстыба, кэпэрэтиип, артыал чилиэннэрэ киирэллэр», — диэн этэр Георгий Борисов. Өскөтүн Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка турар киһи үлэ буллаҕына, гражданскай быраап дуогабарынан үлэлээтэҕинэ, бэйэ дьарыгын арыйдаҕына, о.д.а. дохуот ылар түгэнигэр 3 үлэ күнүн иһигэр биллэриэхтээх. Албыннаан босуобуйа ыла сылдьар киһи ол харчытын төнүннэриэхтээх, ону таһынан, холуобунай эппиэтинэскэ тардыллыан сөп.

ОРТО ҮӨРЭХ ИДЭЛЭРИНЭН ҮЛЭ БУЛАР СУДУРГУ

 Өскөтүн идэҕинэн үлэ көстүбэтэҕинэ, Дьарыктаах буолуу киинигэр саҥа идэҕэ, эбэтэр идэҥ таһымын үрдэтэргэ, үлэлиир хайысхаҕын кэҥэтэргэ босхо үөрэххэ ыыталлар. Уйулҕа үлэһиттэрэ бэйэҕэ эрэли бөҕөргөтөргө, үлэ биэрээччини кытта хайдах кэпсэтэргэ сүбэ-ама биэрэллэр. Ону таһынан, үлэтэ суох дьон бэйэ дьыалатын арыйарга 150 тыһ. солк. биир кэмнээх көмө ылар кыахтаахтар. Итинник көмөнөн туһанарга Дьарыктаах буолуу киинигэр учуокка туруохта[1]аххын, бэйэ дьарыгы арыйан үлэлииргэ биисинэс-былаан оҥостоҕун. Ону көмүскээбит дьоҥҥо харчы бэриллэр.

«СӨ Нэһилиэнньэтин дьарыктаах буолуутун киинигэр учуокка турар дьонтон 40% тахса киһитэ анал үөрэҕэ суохтар. Онон, кинилэри үөрэтэргэ, идэлэринэн кыайан үлэ булбат дьон саҥа идэни баһылыыл[1]ларыгар улахан болҕомто ууруллар. 2022 с. идэ ыларга уонна эбии үөрэхтээһин хайысхатынан 5349 өрөспүүбүлүкэ олохтооҕо үөрэннэ. Эрдэ этэн аһарбытым курдук, үлэ ырыынагар суоппар, сир анныгар үлэлиир хайа оробуочайа, мэдиссиинэ үлэһитэ, конвейер, бульдозер машиниһа, сварочнай технология үлэһитэ, хочуолунай оператора, электромонтер, кондитер наада», — диир Георгий Иванович.

Соторутааҕыта эрэ Зырянов маҕаһыыныгар киирэн торт атыылаһаары биллэрии көрбүтүм, бурдук аһы астыыр кондитер наада, хамнаһа 60 тыһ. солк. диэн этэ. Урукку өйдөбүлүнэн үгүс төрөппүттэр оҕо[1]лорун булгуччу үрдүк үөрэххэ үөрэттэрэ сатыыллар даҕаны, университеты, институту бүтэрэн баран, үлэ булбакка сылдьар эдэр киһи элбэх. Холобур, кондитер, парикмахер, повар-сушист хонтуораҕа олорор үрдүк үөрэхтээх дьонтон таһыччы үрдүк хамнаһы ылар.

Бырамыысыланнаска оробуочай идэҕэ үлэлиир дьон ыйга 150-250 тыһ. солк. хамнастаахтар. Онон үрдүк үөрэхтээх киһи хайаан да хамнастаах үчүгэй үлэнэн хааччыллар диэн өйдөбүл тосту уларыйда. Билигин судаарыстыбаннай тэрилтэҕэ боростуой үлэһиттэр 40-50 тыһ. солк. ылал[1]лар. Биллэн турар, салайар үлэҕэ таҕыстаххына, хамнаһыҥ үрдүүр, ол эрээри, киһи барыта тойон-хотун буолбат. Оттон тыҥырах-кыламан оҥорор кэрэ буолуу эйгэтигэр үлэлиир маастардар 150 тыһ. солк. дохуоттаахтар. Билиҥҥи кэмҥэ үрдүк үөрэх оннугар, орто үөрэх идэлэринэн быдан түргэнник үлэ булаҕын уонна хамнаһыҥ хас да бүк үрдүк буолар.

ТҮМҮККЭ

Күн бүгүн учуутал, иитээччи, быраас, биэлсэр, сиэстэрэ курдук үлэһиттэр ханна баҕарар наадалар. Балыыһа, чааһынай килииникэ, уһуйаан, оскуола элбэх. Үлэ ырыынагар оробуочай идэлэр, инженердэр, буҕаалтырдар тиийбэттэр. Оттон идэтэ суох, эбэтэр бэйэлэрин идэлэринэн үлэ була илик дьон, эбии үөрэхтээһин хайысхатынан үлэ ырыынагар ирдэнэр саҥа идэни баһылыахтарын сөп. Өскөтүн Дьокуускайга үлэ булбатаххына, атын улууска, эрэгийиэҥҥэ үлэлии барар түгэҥҥэр, айаныҥ ороскуота Дьарыктаах буолуу киин нөҥүө төлөнөр. Биллэн турар, улахан куоракка, киэҥ сиргэ талбыт үлэҕин булар быдан дөбөҥ.