Уопсастыба

 Ааспыты сэгэттэххэ

Саха фольклористикатын аҕата Георгий Устинович Эргис 1947 с. «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхону сахалыы уонна  нууччалыы тылынан таһаарбыта итиэннэ бу үлэтинэн саха фольклористарыттан бастакынан  учуонай истиэпэнин көмүскээбитэ. Олоҥхону тылбаас­таан, икки тылынан таһаарыыта «Героический эпос народов СССР» сиэрийэҕэ суолу аспыта. Бу сиэрийэҕэ анаан, А.А. Попов, Г.У. Эргис, Чурапчы олоҥхоһута И.Г.Тимофеев-Теплоухов «Куруубай хааннаах Кулун Куллустуур» диэн олоҥхотун икки тылынан таһаарыыны бэлэмнээбиттэрэ да, улахан утарсыы түмүгэр, 1985 с. эрэ күн сирин көрбүтэ.

«Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока» сиэрийэҕэ анаан олоҥхону икки тылынан таһаарыыга эпосоведтар дьиҥ тиэкиһигэр харыстабыллаахтык сыһыаннаһарга улахан болҕомтолорун  уурбуттара. Учуонай Н.В. Емельянов салалтатынан саха фольклористара Н.П. Бурнашев «Кыыс Дэбилийэ», В.О. Каратаев «Модун Эр Соҕотох» олоҥхолорун тылбаастаан, бэчээккэ таһаарбыттара. Турция бэрэпиэссэрэ Метин Эргун «Модун Эр Соҕотоҕу» турок тылыгар тылбаастаабыта.

П.А. Ойуунускай суруйбут «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотугар саха фольклористара уонна суруйааччылара баллыр тылбааһы (подстрочник) оҥорбуттарын нуучча талааннаах тылбаасчыта В.В. Державин уус-ураннык тылбаастаа­быта. Онуоха эпосовед И.В. Пухов сүбэһит быһыытынан үлэлэспитэ, уустук түгэннэри, мифологическай өйдөбүллэри, эргэрбит тыллары быһааран биэрбитэ. Тылбаасчыт уонна фольклорист бииргэ үлэлээһиннэрэ тылбаас таһымын биллэрдик үрдэппитэ.

Киэҥ эйгэҕэ таһаарыы

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы  Александр Жирков бу үлэҕэ өр сыллартан кыттар. Ол курдук, кини көрдөһүүтүнэн, биллиилээх востоковед Е.С. Сидоров олоҥхоһут Дмитрий Говоров  «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхотун тылбаастаабыта. Егор Сидорович А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй айымньыларын тылбаастаабыт үөрүйэҕинэн тиэкис сүрүн ис хоһоонугар нуучча ааҕааччылара өйдүүллэрин курдук көҥүл тылбаас ньыматын туттубута. Сорох уустук  тылбаастары саха уонна атын омуктар култуураларын кытта сыһыары тутан быһаарбыта олоҥхо уустук өйдөбүллэрин анааран өйдүүргэ табыгастаах буолбута. Егор Сидорович нууччалыы көҥүл тылбааһа икки кинигэнэн устудьуоннарга үөрэнэр босуобуйа быһыытынан бэчээттэммитэ. 

Кэлин Александр Жирков хомуйан оҥоруутунан уонна эрэдээксийэтинэн «Мүлдьү Бөҕө» сахалыы уонна нууччалыы тылбаастанан тахсыбыта. Маныаха Александр Николаевич А.Ф. Бояров  олоҥхоһуттан истэн суруйбут тиэкиһин иккиһин бэчээттээн таһаарыыга айымньылаахтык үлэлээбитэ. С.Р. Кулачиков-Эллэй олоҥхо 1938 с. тахсарыгар олоҕо суох элбэх көннөрүүлэри киллэртээбитин, эрэдээксийэлээбитин барытын чөлүгэр түһэрбитэ, Эллэй көннөрүүлэрин хас сирэй аайы быһаарыы быһыытынан киллэрбитэ. Маныаха кини акадьыамык Э.К. Пекарскай курдук, фольклор тиэкискэ харах харатын курдук харыстабыллаахтык сыһыаннаһыы үтүө холобурун көрдөрбүтэ.

Хардарыта сибээһи олохтооһун

Александр Николаевич төһө да судаарыстыбаннай үлэ үөһүгэр сырыттар, олоҥхону тылбаас көмөтүнэн киэҥ эйгэҕэ тарҕатыыга, үйэтитиигэ дьоһуннаахтык, киһи сөҕүөн курдук үлэлии сылдьар. 1999 с. Бишкек куоракка ыытыллыбыт «Аан дойду эпостара эйэ иһин» диэн кэмпириэнсийэҕэ олоҥхо туһунан улахан дакылааты оҥорбута. Ити кэмпириэнсийэҕэ аан дойду эпостарын Ассоциацията тэриллэн, Кыргызстан суруйааччыта Бексултан Жакиев бэрэссэдээтэлинэн, Александр Жирков кини солбуйаач­чытынан талыллыбыттара. Ити кэмтэн ыла иккиэн сүбэлэһэн, «Аан дойду норуоттарын эпическэй айымньылара» сиэрийэни бэлэмнээн таһаарар үлэни тэрийбиттэрэ. Туох ханнык иннинэ түүр тыллаах норуоттар эпическэй айымньыларын хардарыта тылбаастыыр соругу туруорбуттара. Бу бырайыак быһыытынан, кыргыз, алтай, башкир, тыва, о.д.а. омуктар эпостара сахалыы саҥардыллыахтаах, оттон кинилэр П.А. Ойуунускай «Дьулуруйар Ньургун Боотур» олоҥхотун бэйэлэрин тылларыгар тылбаастыахтаахтар. Маннык хардарыта тылбаастааһын эпическэй айымньылары киэҥник тарҕатар, атын норуоттар эпостарын ыччаттар бэйэлэрин тылларынан ааҕар кыахтарын үөскэтэр.     

Александр Николаевич бу бырайыагы олоххо киллэриигэ көҕүлээччи уонна тэрийээчи быһыытынан таһаарыылаахтык үлэлээтэ. Кини көмөтүнэн аан дойдуга аатырбыт Кыргызстан «Манаас» диэн үс үйэлээх баатырдыы эпоһын Бексултан Жакиев ааҕааччыга анаан, таҥан оҥорбутун тылбаастааһыны Тамара Петрова, Афанасий Гуринов-Арчылан кыттыһан уонна  учуутал Трофим Кириллин икки көрүҥүн оҥорбуттара. Онуоха Александр Николаевич ХИФУ ректора Евгения Михайловны кытта кэпсэтэн, тылбаас кафедратын устудьуоннара тылбаастыырга үөрэнэллэригэр туһалаах босуобуйа диэн, үп-харчы буларга көмөлөһөн тураллар.

Онтон саха олоҥхотун П.А. Ойуунускай суруйуутунан Шаршеналы Абдылдаев кыргыз тылыгар толору тылбаастаабыта. Онон аан дойдуга икки биллэр эпическэй айымньы хардарыта тылбаастананнар, киэҥ эйгэҕэ, туох ханнык иннинэ эдэр ыччакка тиийэр кыахтаммыта. Ити курдук, Александр Жирков көҕүлээһининэн уонна эрэдээксийэтинэн алтайдар «Маадай Кара», башкирдар «Ураал Баатыр», тывалар «Кунан Хара» эпостара тылбаастанан, күн сирин көрдүлэр. Маныаха Александр Николаевич эрэдээктэр быһыытынан эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар, хас биирдии эпическэй дьиҥ тиэкиһигэр сөп түбэһэрин ирдиир, ардыгар, сорох түгэннэргэ, нууччалыы уонна баллыр  тылбаастары тэҥнии тутан, эрэдээксийэлээбитэ, сирэ санаабыт кэрчиктэрин бэйэтэ тылбаастаан  көннөрөрө.

Баллыртан быһа

Тывалар «Кунан Хара» эпостарын маҥнай тылбааска анал үөрэхтээх  А.А. Борисова филологическай наука дуоктара А.В. Кудияров тыва тылыттан нууччалыы тылбаастаабытыттан сахалыы тылбаастаабытын эрэдээксийэлииригэр, сөпсөспөт түгэннэрэ элбэҕин иһин, Александр Жирков бэйэтэ саҥаттан тылбаастыырга быһаарыммыта. Онуоха нууччалыыттан буолбакка, фольклорист М.Б. Кунгаа оҥорбут баллыр тылбааһын көмөтүнэн араас тииптээх тылдьыттары туһанан,  тыва тылыттан быһаччы тылбаастаан, эпическэй айымньыга быһаарыылары суруйан бэчээккэ таһаарда. Саха тылбаасчыттара атын омук айымньыларын, ол иһигэр эпическэй айымньылары, сүнньүнэн нууччалыы тылбаастаммытынан саха саҥардар буоллахтарына, кини баллыр тылбаастан быһаччы саха тылыгар   көһөрүүтэ сахалыы тылбааска балай да сэдэх, сонун көстүү буолла. 

Александр Николаевич бу ньыматын эдэр тылбаасчыттар туһаныахтара диэн эрэнэбит. Эдэрдэр түүр тылларын анаан үөрэтэн, эпическэй айымньылары быһаччы тылбаастыырга үлэлэһиэхтэрин сөп. Турок фольклористара уонна француз учуонайа Жан Жак Карро, саха тылын үөрэтэн баран, быһаччы тылбаастааһын холобурун көрдөрөн тураллар.

А.Н. Жирков «Аан дойду норуот­тарын эпическэй айымньылара» сиэрийэҕэ бас эрээдэктэр быһыытынан олус эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар, тылбаасчыттарга ирдэбилэ биир оннук. Ол да иһин, «Кунан Хараны» тус бэйэтинэн тылбаастаан, холобур көрдөрдө. Атын да тылбаастары эрэдээксийэлиирин таһынан, бэйэтэ быһа тардан тылбаастаабыта эмиэ баар. Бу хомуурунньукка Александр Николаевич бэйэтэ  «Манаас», «Маадай Хара», «Урал Баатыр» эпическэй айымньылартан тэттик түһүмэхтэри, итиэннэ «Кунан Баатыры» анаан-минээн тылбаастаабытыттан таҥан, хомуурунньук бэлэмнээн киллэрбит. Маныаха хас биирдии баатырдыы айымньыга баар тиэрминнэри, эргэрбит тыллары өйдүүргэ уустук түгэннэри  утарынан тиэкис анныгар быһааран иһэрэ  ааҕааччы өйдүүрүгэр  табыгастах.

Хомуурунньук А.Н. Жирков тылбаасчыт быһыытынан талаанын, ураты көрүүлээҕин арыйан көрдөрөр. Кини Кыргызстан суруйааччыта Чингиз Айтматов айымньыларын уонна Нивх суруйааччыта Владимир Санги остуоруйаларын сахалыы саҥардыбыта эмиэ киэҥ биһирэбили ылбыта.