Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

Икки атахтаах орто дойдуга айыллан кэлиэҕиттэн олох туhугар охсуhар, иннин диэки тохтообокко дьулуруйар, туруоруммут сыалын толоро сатыыр адьынаттаах. Ол туhугар барар-кэлэр, сүүрэр-кѳтѳр, эт тилэҕэ элэйэр. Хайа да ѳйдѳбүлүн ыллахха, олох диэн — хамсааhын.

Икки атахтаах орто дойдуга айыллан кэлиэҕиттэн олох туhугар охсуhар, иннин диэки тохтообокко дьулуруйар, туруоруммут сыалын толоро сатыыр адьынаттаах. Ол туhугар барар-кэлэр, сүүрэр-кѳтѳр, эт тилэҕэ элэйэр. Хайа да ѳйдѳбүлүн ыллахха, олох диэн — хамсааhын.

Хамсаммат буолуу кыhалҕата кыаллар

Сытар таас анныгар уу сүүрүгүрбэтин тэҥинэн, хамсаммат, этин-сиинин эрчийбэт киhи ситиhиитэ да дуона суох, доруобуйата да айгырыыра түргэн. Билиҥҥи сайдыылаах кэмҥэ гиподинамия, ол эбэтэр хамсаныы итэҕэhин кыhалҕата, тириир. Содула элбэх: доруобуйа мѳлтѳѳhүнэ, сүрэх-тымыр, тыҥа, ис-үѳс, уҥуох-сүhүѳх ыарыылара, невроз, депрессия, уойуу үѳскээhиннэрэ.

Ордук куоракка дьон түѳрт истиэнэҕэ хаайтаран, тыына-быара ыгыллар. Эдэрдэр үгүстэрэ үлэлэринэн тэрилтэҕэ сарсыардаттан киэhээҥҥэ диэри биир сиргэ хараҕаланан, монитору маныыллар, аҕам саастаахтар дьиэҕэ хостон хоско сыҕарыҥнаан, сытан-олорон, күннэрин барыыллар.

Кэнники кэмҥэ ким кыахтаах, кыанар ѳттүлэрэ хамсана, хаама сатыыр буолбуттара харахха быраҕыллар. Күҥҥэ 10 тыh. хардыы нуорматын толороору, сибиэhэй салгыҥҥа хаамааччы-симээччи үксээн иhэр. Ону кэтээн кѳрѳргѳ мобильнай телефон сыhыарыыта да, «ѳйдѳѳх» хары чаhыыта да кѳмѳлѳhѳллѳр. Холобур, Дьокуускайга үлэҕэ сатыы сылдьааччы элбээбит: автобуhу, таксины күүппэккэ, харчыны бараабакка, үлэ чааhын баттаhаары, түргэн хаамыынан тиэтэйэллэр-саарайаллар. Биир дьүѳгэм бэл Цирка аттыттан Дзержинскэй уулусса түгэҕэр, суол эргиирин ынараатыгар баар офиhыгар туос сатыы барар-кэлэр идэлэммит. Куорат кытыы, Кальвица, Рыдзинскай, о.д.а. уулуссаларыгар олорооччулар кииҥҥэ турар тэрилтэлэригэр сатыы сылдьаллар. Атах таҥаhа эрэ табыгастаах буоллун, бара тураллар.

Хаамыы, кырдьыга да, киhиэхэ бары кыаллар, эти-сиини чэбдигирдэр саамай боростуой ньыма. Спорт уораҕайыгар уочараттаhан, бас быстар сыаналаах абонемены атыылаhан, кыраапыгы тутуhан, тренажерданан-таймаланан, анал таҥастанан-саптанан, эмиэ түѳрт истиэнэ иhигэр тиритэн-хорутан, эрчиллэн сыралаhар курдук буолбатах.

Аhаҕас халлаан анныгар ыытыллар хаалыктаах хаамыы

Хамсаныы тиийбэт кыhалҕатын быhаарар биир кѳдьүүстээх, элбэх тэрээhини, тэрили эрэйбэт, сүрүнэ, аhаҕас халлаан анныгар, сибиэhэй салгыҥҥа ыытыллар, доруобуйаны тупсарар уонна социализациялыыр, а.э. атын дьону кытта алтыhарга кѳмѳлѳhѳр дьарыгынан скандинавскай хаамыы, эбэтэр сахатытан ааттыырбытынан, хаалыктаах хаамыы буолар.

Cкандинавскай хаамыы XX үйэ 40-с сылларыгар Финляндияҕа үѳдүйбүт. Идэтийбит хайыhардьыттар, эрчиллиилэрин тохтотумаары, сайыннары эмпэрэлэнэн хаамар буолбуттар. Бэрт сотору маннык хаамыынан элбэх киhи үлүhүйбүт. 1990-с сылларга скандинавскай хаамыы анал тиэхиникэтэ оҥоhуллан, биhирэнэн, аан дойдуга тарҕанан барбыт. Оттон Àрассыыйаҕа бу спорт кѳрүҥэ 2010 с. киирбит, билигин 50-ча субъекка дьон хаалыктанан хаамар.

Саха Сиригэр 2013 сылтан хаалыктанан хаамыы күүскэ киирбит. Билигин ѳрѳспүүбүлүкэ үрдүнэн 10-ча тыh. киhи дьарыктанар, куораттарга¸нэhилиэктэргэ араас холбоhуктар, кулууптар бааллар.

 Хаалыктаах хаамыы киhи доруобуйатыгар туhата туохханый?

В.Т. Афанасьев3

Ол туhунан чѳл олох пропагандиhа, хаалыктаах хаамыыга сертификаттаах инструктор, Ньурба Киин балыыhатын физиотерапевт бырааhа Владимир Трофимович Афанасьев маннык кэпсиир: — Бастатан туран, скандинавскай хаамыы сүрэххэ, тымырга үчүгэй. ПСО-ҕа лечебнэй физкултуура бырааhынан үлэлии сылдьан кѳрдѳхпүнэ, 50-чалаах эдэрчи дьон ишемия, инсульт диагнозтаах киирэллэр. Сүрэх-тымыр ыарыылара аан дойду үрдүнэн бастакы миэстэҕэ тураллар. Оттон эрдэттэн эрчиллэр, хамсанар дьон ыарыыга ордук тулуктаhаллар. Скандинавскай хаамыы сүрэх үлэтин 20%-нан тупсарар.

Киhи организмыгар 600-чэкэ араас былчыҥ, 200-чэкэ сүhүѳх баар. Кѳннѳрү хаамарбытыгар былчыҥнарбыт 40 %-нара эрэ кыттар. Оттон тайахтанан хаамыыга эппит-сииммит бүтүннүү үлэлиир, кыра-улахан былчыҥнар 90 %-нара кыттар, аҥардас 1 чаас хаамыыга 800-900 ккал умайар, сүhүѳх ноҕурууската 30 % аччыыр. Хааман, дириҥник тыынан бардахха, тыҥабыт иэнэ 30 % улаатар, туттуллубут салгыны таhаарар, ыраас салгыны киллэрэр кыаҕа улаатар. Àны бу хаамыы ыйааhыны түhэрии саамай сиэрдээх кѳрүҥүнэн буолар. Оттон уҥуох 2 %-нан чиҥиир. Онон скандинавскай хаамыы сүрэх-тымыр ыарыыларын, гиподинамияны, гипертонияны, уойууну, остеопороhы, сахарнай диабеты утары охсуhууга олус кѳдьүүстээх.

Билиҥҥи кэми стресс үйэтэ диэн ааттыыбыт. Дьиэбитигэр, үлэбитигэр, таска сылдьан, психоэмоциональнай ноҕуруускаланабыт, хомойорбут, ыгылыйарбыт элбэх. Хаамыынан күүскэ дьарыктаннахха, стресс симэлийэр, позитивнай гормоннар үѳскүүллэр.

Ѳссѳ биири бэлиэтиэхпин баҕарабын. Кэнники кэмҥэ эдэрдэр да хаалыктанар хааман буолан эрэллэр, ол эрээри бу хаамыынан кырдьаҕастар эрэ дьарыктаналлар диэн ѳйдѳбүл син биир баар. Ол иhин бу хаамыы сэттэ ааттаах: скандинавскай, финскэй, хотугу, нордическай, “паалкалаах хаамыы”, хаалыктаах хаамыы уонна, хомойуох иhин, кырдьаҕастар хаамыылара диэн. Дьиҥэр, билиҥҥи хамсаммат, компьютер иннигэр күнү-күннүктээн олорор эдэр кѳлүѳнэ салгыҥҥа тахсан эрчиллии, хамсаныы туhатын ѳйдѳѳн, манан дьарыктаныах этэ.

Бэйэм атаҕым ыалдьан, 2013 сылтан скандинавскай хаамыынан дьарыктанан саҕалаабытым, олус кѳмѳлѳспүтэ. Оттон бѳлѳх тэрийбитим, нэдиэлэҕэ хаста да, дьыл ханнык баҕарар кэмигэр, Бүлүү биэрэгин устун хаамабыт. 50-70 саастаах дьон, үксүн кэрэ аҥардар, сѳбүлээн сылдьаллар.

«Хаамаргар дьыл кэмин кэрэтин бэлиэтии кѳрѳҕүн»

Дьокуускайга 1 тыh. киhи күннэтэ «скандилыыр»: ким туспа, ким бѳлѳхтѳргѳ киирэн. Владимир Ильич Иванов инструктордаах «Стимул» хаалыктаах хаамыыны таптааччылар кулууптарын чилиэннэрэ билигин сарсыарда 10 чаастан, бэнидиэнньиккэ, сэрэдэҕэ уонна бээтинсэҕэ киин куорат сынньалаҥ пааркатыгар дьарыктаналлар.

Кулууп чилиэнэ Варвара Николаевна Эверстова (сүрүн хаартыскаҕа): — Мин, 30-чча сыл Сангаарга экэнэмиис эппиэттээх үлэтигэр хонтуораҕа үлэлээбит киhи, биэнсийэ тахсан баран, хаалыктаах хаамыынан дьарыктанан, астынан аҕай сылдьабын. Дьарыкпыт 15 мүн. сэрээккэттэн саҕаланар уонна бүтэр. Күҥҥэ 30-чча киhи 5-7 км тайаан, хаамабыт. Эйгэбит наhаа үчүгэй. Доруобуйаларын кѳрүнэр дьон мустан, бодоруhан, пааркаҕа эрэ буолбакка, ѳрѳбүллэргэ Чочур Мырааҥҥа, Табаҕа тумулугар уо.д.а. кэрэ айылҕалаах сирдэргэ тахсан хаамабыт. Бохуоттар СѲ спорт министиэристибэтин тэрээhиннэрин иhинэн тэриллэллэр. Чѳл олох пропагандиhа Матвей Лыткин дьиэ кэргэнинээн иилиир-саҕалыыр. Саҥа Дьылга Чочур Мырааҥҥа тахсан харыйа киэргэтэбит, бырааhынньыктары бэлиэтиибит, күhүн отоннуубут. Биhиги ортобутугар оҕуруотчуттар, эмчиттэр бааллар, сүбэлэрин биэрэллэр. Онон кэлэктииптээххин, биир санаалаах алтыhар дьоннооххун. Оҕом, кэргэним эмиэ хаамаллар. Куорат ортотугар турар бэс чагдалаах пааркаҕа сибиэhэй салгыҥҥа хаhан баҕарар кэл, барыта буор-босхо. Хаамаргар хас дьыл кэмин кэрэтин бэлиэтии кѳрѳҕүн, билигин ньургуhун бѳҕѳ тыллан турар. Үѳрэ-кѳтѳ сылдьаҕын, дьиэҕэр эмиэ оннук эйгэни үѳскэтэҕин. Дьарыктаныҥ, эрдэттэн доруобуйатын кѳрүнэр киhи туруга ол таhымҥа хаалар. Бачча үчүгэй пааркабытын, айыҕабытын сыаналааҥ, куhаҕаны санаамаҥ, ыарахан олох кэллэ диэмэҥ, — диэн бэрт сэргэх кэпсээннээх буолла.

Пааркаҕа бэйэлэрэ туспа хаалыктанан хаамар киhи эмиэ элбэх. Олортон биирдэстэрэ Светлана Николаевна: - Доруобуйабын тупсарынар, хамсанар санааттан хаампытым бэhис сылым буолла. Аан бастаан үлэ кэнниттэн, бэл күhүн хабыс-хараҥаҕа тѳбѳбүтүгэр лаампаланан, бѳлѳҕүнэн хаамар этибит. Билигин соҕотох, сороҕор эдьиийбин кытта сылдьабын. 5-7 км күн аайы биир чаас курдук хаамабын. Сылайбаккын, күнү быhа үѳрэ-кѳтѳ сылдьаҕын, холкутуйаҕын, сүрүнэ, бэс чагдаҕа тыынарга наhаа үчүгэй, - диир.

Егоровы

 «Ньукуолаҕа 70 сааспын сотору туолуохтаахпын» диир Агафья Михайловна Егорова сааhыгар сѳбѳ суох эдэрчи кѳрүҥнээх. Кини: — 2015 с. Бүлүү к. хаалыктаах хаамыы инструктордара Матвей Лыткин уонна Владимир Иванов маастар-кылаастары ыыппыттара. Онон бу дьарык туhунан билэр этим. 2018 с. куоракка кѳhѳн кэлээт да, эдьиийбинээн, кыыспынан Машалыын дьарыктанан саҕалаабыппыт. Кыыhым тенниhинэн эбии дьарыктанар буолан, иллэҥсийдибит да, пааркабытыгар кэлэн, 5 км ыарырҕаппакка хаамабыт. Кыhыннары сылдьабыт, ковид бириэмэтигэр да тохтооботохпут. Түмүгэр оҕом хамсанара сыыдамсыйда, ыйааhына түстэ. Хаамаҥҥын чэпчиигин, туругуҥ тупсар. Бэс чагда салгына үчүгэйэ, ырааhа. Дьарыктанар киhи олус элбэх, кэлин эр дьон, оҕо аймах элбээтэ, — диэн эттэ.

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением
Лента новостей

Суоппар буолар уустугурда

Муус устар 1 күнүттэн байаҥкамаат бэбиэскэтиттэн куотунар дьону тырааныспары ыытар…
28.03.24 17:19
Лента новостей

Интерактивнай быыстапка

«Арассыыйа – Мин устуоруйам» мультимедийнай устуоруйа пааркатыгар кулун тутар 20 күнүттэн…
28.03.24 16:23