Уопсастыба

«Боотур» баҕа өттүнэн анал байыаннай дьайыыга барар уолаттар этэрээттэрин хорсун быһыытын туһунан уос номоҕо элбэх. Онтон биирэ – маннык. Өстөөх икки өттүнэн ытыалыы турдаҕына, «УРАЛ» массыынаҕа зенитнай тэрил тиэйэн баран, аһаҕас хонуу ортотугар сүүрдэн киирэн, байыаннай ыскалааттарын тоҕута ытыалаабыттар. Ол кэннэ, сахаларга уруй-айхал ньиргийдэ, байыастары «Эр санаа» уордьаныгар түһэрдилэр.       

Иван Черкашин, СӨ бойобуой дьайыыга сылдьыбыт бэтэрээннэрин түмсүүлэрин бэрэссэдээтэлэ, бэйэтэ «итии туочукалар» диэн  тугун этинэн-хаанынан билбит киһи буолар. Кини «Боотур» баҕа өттүнэн байыаннай эпэрээссийэҕэ барар буойуттар этэрээттэрин хайдах тэрийсибитин туһунан кэпсээтэ.  Иван Петрович өр кэмҥэ ИДьМ, Юстиция министиэристибэтин иһинэн «Үрүҥ эһэ» спецназ хамандыырынан үлэлээбитэ, онтон билигин «Боотурга» эрчийбит уолаттара командование махталын ылаллар.

– Баҕа өттүнэн байыаннай эпэ­рээссийэҕэ барар күүс­тээх аҥаардары түмэр «Боотур» этэрээт ха­һан тэриллибитэй?

– Арҕаа дойдулар күөртээннэр, дойдубутугар куттал суоһаан эрэр диэн, байыаннай дьайыыга, «итии туочукаҕа» сылдьыбыт бэтэрээннэр 2021 с. алтынньытыгар байыаннай балаһыанньаны өтө көрөн, кыра-кыралаан түмсэн киирэн барбыппыт.

Дьоммут бэлэмэ суох олороллор, онон саа-саадах тутарга, бэйэ­ни көмүскэнэргэ, эт-хаан өттүнэн дьарыктанарга анал киин наадалааҕын байыаннай эпэрээссийэ саҕаланыаҕыттан туруорсубуппут. Бастаан улаханнык болҕомтоҕо ылбатахтара, онтон ыам ыйыттан интэриэһиргээн, ыһыах иннинэ мунньах ыытыллан, дьоммутун хомуйуохтаахпытын туһунан этиллибитэ.

Бэс ыйын 20 күнүгэр Георгий Михайлов улахан мунньах тэрийбитэ, онно «Боотур» этэрээти тэрийэргэ быһаарыммыппыт.  Куорат дьаһалтата биэрбит ангар базатыгар уолаттары эрчийэн саҕалаабыппыт. Этэрээппитигэр 19-60 диэри саастаах бары улуус бэрэстэбиитэл­лэрэ бааллар.

Бастакы этэрээт ыксалынан хомуллубут буолан, бэлэмниир үлэ барбатаҕа. Оттон иккис, үһүс, төрдүс этэрээттэр көрдөрүүлэрэ тупсан иһэр. Билигин бэһис этэрээт кулун тутарга  бараары дьарыктанар.

Ил Дархан дьаһалтатын салалтатынан дьиҥнээх боотурдары бэлэмнээн таһаарарга тэтимнээх үлэ барар. Бу ааспыт нэдиэлэҕэ төрдүс этэрээт уолаттара дойдуларыгар эргиллэн кэлбиттэрин кэннэ, Ил Дархан Айсен Николаевтыын көрүстүбүт. Кэпсэтии кэмигэр туох итэҕэс-быһаҕас баарын дьүүллэстибит уонна туох-ханнык эбии үлэлэр ыытыллыахтаахтарын сүбэлэстибит.

– Тыыннаах эргиллэн кэлэр туһугар уолаттары хайдах бэлэмнии­гитий?

– Баҕа өттүнэн анал байыаннай дьайыы зонатыгар барыан баҕалаах уолаттары аан бастаан мэдиссиинэ көмөтүн оҥорорго үөрэтэбит. Миномет, снаряд тоҕо тэбиититтэн тырыттыы-хайыттыы элбэх буолар, оччотугар, уолуйан хаалбакка, бастакы көмөнү сатаан оҥоруохха наада. Киһи олоҕо биир-икки мүнүүтэттэн тутулуктаах, хааҥҥын тутатына боборго бааһырбыт сиргин саппатаргын эрэ, өр барбаккын. Дьону бэлэмнииргэ мэдиссиинэ, травматология, ожоговай киин үлэһиттэрэ көмөлөһөн  барбыттара. Биһиги уолаттарбыт байыаннай дьайыыга баралларыгар кинилэр истэригэр хайаан да 3-4 быраас баар буолуохтаах диэн туруорсубутум. Байыастарбытын кытта мэдиссиинэ билимин хандьыдаата, бүтүн отделение, травматология сэбиэдиссэйдэрэ, хирургтар, кардиохирургтар, анестезиологтар, улуус кылаабынай быраастара барсыбыттара. Бу барыта тус баҕа өттүнэн.

Быраастарбытыгар ымсыыран, байыаннай госпитальга тырыта тардан ыла сатыыллар. Ол иһин: «Быраастар бааллар дуо?», — диэн ыйыттахтарына «тахсымаҥ» диибит. Кэлин контрразведка билэр эрээри, кыһыл илииньийэҕэ окуопа суох сиригэр, баҕа өттүнэн сэриилэһэ сылдьар киһини, «кэнниҥ диэки чугуруй» диир кыахтара суох. Аны кыһын тымныыга, хаарга-силбиккэ уолаттар сиргэ сытан тымныйаллар, урукку ыарыылара көбөр, ону эмиэ быраастарбыт эмтииллэр. Онон, ыарыы, дьаҥ өттүгэр сүтүк суох. Аны биһи дьоммут сахалыы кэпсэтэллэр, онон рациянан тугу эппиттэрин ким да билбэт. Нуучча тылын туттубакка сахалыы ыраастык саҥарыахха наада. 

Сэриигэ киирээри турар уолаттарга этэбин: «Харчы туһунан умнан кэбиһиҥ, анараа дойдуга ол төрүт да наадата суох. Эһиги төннөн кэлэргитин, дьиэҕит аанын арыйаргытын, кэргэҥҥит, оҕолоргут, ийэҕит-аҕаҕыт хайдах көрсөллөрүн санааҥ. Киһи хаһан баҕарар куттанар, толлор, ону эр санаабытынан кыайа тутуохтаахпыт», — диибин.

Ону таһынан, хорсуҥҥун киллэрээри итирдэр утаҕы олох иһимиэххэ наада. Киһи сэрэҕин сүтэрэн, өстөөх буулдьатыгар кэбэҕэстик киирэн биэрэр, сатаан да ыппат, саһар сирин булбат.  

– Баҕа өттүнэн байыаннай дьа­йыы сиригэр-уотугар уолаттар туох санааттан баралларый?         

– Улахан аҥаардара урут сэриигэ сылдьыбыт, эбэтэр олохторугар үгүһү ситиспит ааттаах-суоллаах дьон кэлэллэр. Холобур, бырабыыталыстыба, куорат дьаһалтатын араас салааларын үлэһиттэрэ, тэрилтэ салайааччылара, нэһилиэк баһылыктара, улуус дьокутааттара бааллар. Олохторун хааччыммыт дьон харчыны эккирэтэн барбаттар – Аҕа дойдуну көмүскүүр баҕа ис сүрэхтэн тахсар.

Уопсайа 350 тахса киһини байыаннай дьайыы сиригэр ыыттыбыт, кинилэр инники кирбиигэ сылдьаллар. Өссө 60 тахса киһи кэлэн суруттаран, эрчиллэ сылдьаллар, кинилэр кулун тутарга барыахтара. Икки ыйтан ордук буола-буола 40-50 киһини ыыта турабыт. Сорохтор иккис болдьохторун хаалаллар, эбэтэр кэлэн баран иккистээн-үһүстээн бараллар.

– Быстах мобилизация биллэриллибитигэр элбэх киһи дойду тас өттүгэр Казахстааҥҥа, Грузияҕа, Турцияҕа тиийэ барбыттара. Оттон «Боотурга» баҕа өттүнэн кэлэн, хайдах байыаннай дьайыы сиригэр баралларый?  

– Киһи бэйэтин дьылҕатын бэйэтэ быһаарар. Аҕа дойду туһугар диэн мин кинилэри аҕытаассыйа­лыыр, эбэтэр сиилиир санаам суох. Иитиим оннук. Дьон туһунан кээмэйдэрин, таһымнарын быспат үгэстээхпин, аныгы киһи былыргы курдук үрүҥү-хараны эрэ көрбөт, барыстаах өттүн көрөрө сөп дии саныыбын. Олох биирдэ бэриллэр, ону хайдах олороргун бэйэҥ талаҕын.

Аныгы дьон мин аан дойду, сир оҕотобун, онон ханна баҕарар олорон үлэлиэхпин сөп диэн өйдөбүллээхтэр. «Боотурга» араас киһи кэлэр, сууттаммыт, буруйга-сэмэҕэ тардыллыбыт, «олоро» сылдьыбыт дьоннор кытары бааллар. Кинилэр туох да итэҕэһэ суох инники кирбиигэ сылдьан, төрөөбүт дойдуларыгар бэриниилээхтэрин,  хорсун быһыыларын көрдөрдүлэр. Оннук киһи хаһан эрэ алҕас оҥорбутун, сыыһа үктэммитин көннөрөөрү, уопсастыбаҕа саҥалыы олоҕу олороору, кинини хайҕаабыт харахтарынан көрүөхтэрин баҕаран кэлэр. Уолаттар дьылҕаларын тосту уларытан олоруохтарын баҕаралларын көрөн итэҕэйдим.  Инники кирбиигэ окуопа, землянка да суох, от-мас быыһыгар саһа сытан сэриилэһэҕин. Онно бииргэ олорон, биир иһиттэн аһаан,  арааһы бары кэпсэтэҕин. Киһини куһаҕан өттүн буолбакка, киһи курдук көрө сырыттахха, дьон астынар, бэйэлэрэ да арыллан бараллар.

– Аҕа дойдуга бэриниилээхтэри дьиэ кэргэн иһигэр хайдах иитэн таһаарыахха сөбүй?

– Күүс өттүнэн соҥноон, дойдуга тапталы кыайан ииппэккин. Ийэҕэ, аҕаҕа таптал күһэйиитэ суох бэйэтэ ис сүрэхтэн иэйэн тахсар, дойдуну таптааһын эмиэ онно тэҥнээх. Холобур,  кылааска баар кыргыттартан биир кыыһы сөбүлүү көрөҕүн, ону туораттан кинини көрүмэ, мөкү майгылаах диэтэхтэринэ, сүрэҕиҥ ылыныа суоҕа.

Киһи үөһэттэн этиинэн буолбакка, сүрэҕинэн төрөөбүт дойдутун таптыахтаах. 

– Араас саастаах, дьарыктаах уолаттар биир кэлэктиипкэ төһө тапсан сылдьалларый?  

– Инструктордары өр сылларга алтыспыт табаарыспар, Москубаҕа олорор Арассыыйа дьоруойугар Сергей Лысюкка үөрэттэрэн аҕалбытым. Кини «Витязь» этэрээтин хамандыырынан үлэлии сылдьыбыта.

Аныгы сэрии сэбигэр эрчиллэн тиийбит байыастарбытын көрөн, «биһигиннээҕэр бэлэмнээх дьону аҕаллыҥ» диэн хамандыырдар махтаналлар. Ити инструктор үлэтин түмүгүн көрдөрөр. Онон бу уопуту үтүө үгэскэ кубулутарга Ил Дархан Айсен Николаевы кытта көрсүһүүгэ этии киллэрдим. Биһиги наҕараада, үп-харчы көрдөөбөт дьоммут. 

Анараа үс көлүөнэ дьоно бойо­буой сорудахха бииргэ сылдьаллар. Кимиэхэ эрэ эһэтин, аҕатын саас­тыы дьон бааллар. Кинилэр араас түгэҥҥэ бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэллэр, сүбэ-ама буолаллар.

Эдэр ыччакка этиэм этэ – дойдугутун таптааҥ, харыстааҥ, киниэхэ бэриниилээх буолуҥ!  

–Иван Петрович, интэриэһинэй кэпсээниҥ иһин махтал. Саха боотур­дара саалаахтан самныбатыннар, охтоохтон охтубатыннар.