Уопсастыба

«Экодухуобунас диэн экологическай тыыллыы философията, стратегическай сыалы туруоруу, ону ирдиир уопсай хайысха».

 И.Е. Максимов

Аны, духуобунас диэн өйдөбүлү билим дьоно үгүстэрэ «киһититии» диэн быһаарыыны кытта ситимнииллэр (В.Д. Михайлов, Г.С. Попова-Санаайа, А.А. Некрасов). Оттон кэлиҥҥи кэмҥэ интэриниэт араас көрүҥэр этэр-тыынар үс үрдүк үөрэхтээх мэдиссиинэ, юриспруденция, биоэтика быһаарыытыгар «духовность – это развитие того, что делает человека человеком, для чего он живет». «Эко» - диэн экософия өйдөбүлүнэн «киһи айыҕатын быһыытынан олоҕу анааран көрүүтэ» диэҥҥэ чугаһатабыт – оттон духуобунас психологиятын быһыытынан таптал. Муударас айымньылаах буолууну Арассыыйа суруйааччыта уонна бөлүһүөгэ, ыалы кытта үлэ бөдөҥ исписэлииһэ А.А. Некрасов ыйар.

Кини хас да боппуруоска хоруйдара духуобунай сайдыы үрдүкү таһымыгар тэҥнэһэллэр.

Ыйытык: Ханнык түгэн эйиэхэ саамай быһаарыылаах түгэнинэн буоларый?

Хоруй: Бу буола турар түгэн. Бу түгэн бэйэбэр уонна атыттарга туһаны уонна үөрүүнү бэлэхтиирэ.

Ыйытык: Саамай күндү киһиҥ эйиэхэ ким буолуой?

Хоруй: Бу буола турар түгэн. Бу түгэн бэйэбэр уонна атыттарга туһаны уонна үөрүүнү бэлэхтиирэ.

Ыйытык: Бу түгэҥҥэ саамай учугэйи тугу оҥоруоҥ этэй?

Хоруй: Күндүттэн күндү киһибэр үчүгэй буолууну.

Бу сайдыы саамай үрдүкү чыпчаалыгар ыттыбыт киһи тыла. Оттон Аан дойдуга тарҕаммыт православиеҕа сайдыы үктэллэригэр: Вера – добродетель – рассудительность – воздержание – терпение – благочестье – братолюбие – любовь – диэн быһаараллар.

Сахаларга оҕо төрөөтүн кытары кини инникитин кэрэһэлээн: «Оҕом киһи-хара буол! Киһи киһитэ буол! Айыы киһитэ буол!», - диэн алгыстарын аныыллара, ол А.А. Некрасов үөрэҕинэн  киһи 3-тэ төрүөхтээҕэр атылыы.

Физическое – психическое – духовное рождение. Эт-хаан өй-санаа майгы-сигили. Валерий Липенков төрүттээбит Күн түмэлэ – бэйэбэр улахан долгутуулаах түгэн этэ.

Ол туһунан дьүһүйүүбүтүн «Экодухуобунай» “Кут-Дабаан” эйгэ киэҥ нэлэмэн хонуута 13.04.2023 с. «Өһүө» балаһаҕа “Кыым” хаһыакка сурукка киллэрбиппит.

Мин В.С. Яковлев-Далан «Тыгын Дархан» романынан ыытыллыбыт “Үөскэтэр, үксэтэр Үрүҥ Күн” диэн үлэбин Новосибирскай түмэлигэр туттарбытым. “Биһиги маннык тэрээһиннэри ыытыахпыт, методическай үлэни ыытар хайысхалаахпыт”, — диэн үөрпүттэрэ. Бу тиэмэ миэхэ ордук чугас. Ол иһин этиилэрим манныктар:

Бу аһыллыбыт түмэл филиала Күн Таҥаралаах, Үрүҥ Күҥҥэ сүгүрүйэр дьонноох Саха Сиригэр хайаатар да баар буолуохтааҕын Иоган Егорович туруорсар. Биһиги санаабытыгар Чурапчыларга туһуланар. Доҕоро Валерий Липенков алгыстаан туттарбыт «Ааҕар балаҕана» бэйэҕит биир дойдулааххыт И.Е. Максимов тосхолунан ыытыллар үлэни хайысхалыыр, салайар, түмэр киининэн буолара – саамай сөптөөх быһаарыы буолуо этэ. Иоган Егорович архыыба, күн туһунан экспо-быыстапка, «Кэскил» этнологика лабораториятыгар уһуллубут уруокпар күн быйылгы сыллаах саха национальнай гимназиятыгар ыытыллыыта – туруоруллар үлэ элбэх. Онон, ааҕар балаҕан күүһүн-күдэҕин уларытыахха, бары куолаан үлэлиир сирбитигэр кубулутуохха. Күн тиэмэтэ бүгүҥҥү күҥҥэ саамай болҕомто киинигэр турар. Дьиҥэр, биһиги күнтэн кэлэр эниэргийэни билэбит, иҥэринэбит, туттабыт, онтон туох иһитиннэрии кэлэрин бэйэбит да билбэккэ олоробут.

Н.Е. Мординов аатынан “Кэскил” оҕо хаһыатын үлэһиттэрэ О.И. Семенова уонна Т.И. Жиркова этнопедагогика лабораториятын тэрийэр былааннарын Иоган Егорович түргэтэттэ  диэн сыаналаан туран бэлиэтиирим биир. Кинилэр быйыл кыһын Саха Сиринээҕи норуот педагогикатын Ассоциациятын ыытыахтаах үлэтин ыыттылар. Иоган Егорович Кут Дабааҥҥа тахсыы 14 уруогун, Саха Сирин этнопедагогикатын үлэтин үксүн барытын устан наһаа хайҕаллаах үлэни ыыттылар. Ону ассоциация үлэтин салгыы сайыннарыы курдук сыаналаан, билигин лаборатория кэргэннии Чиряевтар ааттарын сүгэр национальнай гимназияҕа кииннэммитэ тоҕоостоох уонна инникилээх боппуруос буолуоҕар бу түһүлгэ тула бары мустуоҕуҥ, үлэлиэҕиҥ диэн ыҥырабын.

ЭД «Кут Дабаан» тосхол, билигин кыахтарынан үлэлии турар “Эркээйи эргиирэ” бырагыраама уонна этнопедагогика лабораторията бииргэ үлэлиэхтээхтэр, кинилэр суоллара уонна ыйар эркээйилэрэ биир.

И.Е. Максимов тосхоло Саха Сиригэр улаханнык өйөнүллүөн уонна сырдатыллыан наада. Бу билиҥҥи олохпут тирээн турар соруга. Маны сырдатарга И.Е. Максимов тус санаалара уонна сыһыаннара улахан оруоллаахтар. Сорохтор ЭД «Кут Дабаан» тосхолун олоххо киллэриигэ ньымалар ыйыллыбатахтар диэн саныахтарын сеп, онно Иоган Егорович бэйэтин быһаарыыларын туһанар наада:

Аныгы олох бары иэдээнэ киһи Ийэ Айылҕаны кытта төрүт ситимин көөрөтөр сиэмэх технократическай уопсастыба дьайыытыттан тахса турар (ааптар этэринэн «Ловушка экологического самоубийства»).

Маны ыраастааһыҥҥа ис айылгытын уларытыыта улахан оруоллаах. Манна туһуланар сорук туолуулара иитии, үөрэтии эйгэлэриттэн тахсарын  этэр ааптар.

Кини суруйар: “Квантовай” “Кут Дабаан” диэн киһи айылҕаны кытары төрүт олугун сөргүтэр иитии, үөрэтии тиһигин тупсарар саҥа методология, экодухуобунай инновация. Ол схемата киһи биэс уорганынан, эт мэйиитинэн илгэлээн билэр үс кээмэйдээх култуура диэн сирдээҕи материальнай олох күөмчүтүттэн босхолонор сүүрээн, өйгүн, интуицияҕын уһугуннаран, элбэх кээмэйдээх халлаан куйаарын кытта ситимниир духуобунаска (виртуальнай чахчыга) дабайыахтааххын. Оччоҕуна эрэ ис кистэлэҥ чараас эйгэҕин, тас бүрүйэр долгунун, ауратын таба өйдүү, туһана үөрэнэҕин, сааһыланаҕын, тупсарынаҕын. Ааптар бу үлэ итэҕэлтэн, норуот үөрэҕиттэн, этнопедагогикаттан саҕаланарын чопчулуур.

Экодухуобунай «Кут Дабаан» тосхолу киллэрбит физик – атомщик И.Е. Максимов Сир Ийэ үрдүгэр туох буола турарын, айылҕаҕа, киһиэхэ квантовай таһымнаах улахан уларыйыылар барыыларын билэ-үөрэтэ, эт мэйиитинэн ырыта сылдьар киэҥ ыырдаах билим киһитэ этэрин, үөрэтэрин истибэт буоларбыт табыллыбат эбит диэн бүгүн дириҥник өйдүөхтээхпит. Учуонай бу үлэтэ Сахатын Сиригэр киэҥ Арассыыйҕа эрэ ананар буолбатах, бүтүн планетарнай суолталаах үлэ буолар диэн санаан туран сайдыы суолун тутуһуохха. Онон инники суолбут – сайдыы. ЭД «Кут Дабаан» тосхолун биир дойдулаахпыт далааһыннаах санаалаах И.Е. Максимов дьонугар-сэргэтигэр этэр тылын ылыныаҕыҥ.

Любовь Аргунова, педагогическай үлэ бэтэрээнэ, дьиэ кэргэн педагога, Саха Сиринээҕи «Ытык Сүбэ» Үрдүкү сэбиэтин чилиэнэ