Уопсастыба

Сүрүн дакылааттары Балыктааһын федеральнай ааҕыныстыбатын Илин Сибиирдээҕи территориальнай управлениетын салайааччы Николай Кучеров, Экология, айылҕаны туһаныы уонна ойуур хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Эдуард Пихтин, хос дакылааттары Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Прокопий Николаев, «Балык хаһаайыстыбатын уонна океанография Бүтүн Арассыыйатааҕы научнай-чинчийэр института» федеральнай бүддьүөт тэрилтэтин Саха Сиринээҕи салаатын салайааччы Лена Карпова оҥордулар.

Былаан куоһарыллыбыт

2024 тохсунньу 1 күнүнээҕи туругунан, өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 1063 балыктыыр учаастак баар, итинтэн 961 учаастак бырамыысаланнай таһымынан балыктааһыҥҥа, 70 учаастак – аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар төрүт дьарыктарын хааччыйыыга, 32 учаастак – бэйэ утарынан сииригэр (любительскэй) балыктааһыны тэрийиигэ сыһыарыллыбыт.

Бырамыысаланнай таһымынан балыктааһыҥҥа 150 хаһаайыстыба уонна биирдэм тэрилтэлэр идэтийэн үлэлииллэр. Судаарыстыба өйөбүлэ матырыйаал-тиэхиньикэ базатын хаҥатарга, балыгы астыыр сыахтары тутарга уонна балыктааһын ороскуотун сорох чааһын толуйууга субсидия быһыытынан бэриллэр. 2019-2023 сс. 347 мөл солк көрүллэн, хаһаайыстыбалар тута тоҥорор тэриллэри, мотуордаах оҥочолору, тиэхиньикэни атыыласпыттар, биэс хаһаайыстыба база туттубут.

Ааспыт 2023 сылга Аллайыаха, Булуҥ, Эдьигээн уонна Усуйаана хаһаайыстыбалара 4 тута тоҥорор тэрили, 9 мотуордаах оҥочону, 2 тиэхиньикэни атыыласпыттар. Сыл устатыгар 5 653 туонна балык бултанан, (былаан 5 500 т.) аһары толоруллубут, 1358 туонна балык соҕотуопкаҕа туттарыллыбыт. Онуоха ороскуот сороҕун толуйуу бэрээдэгинэн, биир киилэ балыкка (көрүҥүттэн тутулуктанан) 20 солкуобайтан 30 солкуобайга диэри субсидия бэриллибит.

Быйыл 75 мөл солк көрүллүбүт, соҕотуопкаҕа 2 200 туонна балыгы туттарар сорук түһэриллибит. Базаны бөҕөргөтөр үлэ салҕанар, 9 мотуордаах оҥочону, 5 тута тоҥорор тэрили, рефрижератор контейнердары атыылаһар, Аллараа Халымаҕа балыгы астыыр дьоҕус сыаҕы тутар былааннанар.

Лимиит үрдээбит

Киин улуустар олохтоохторо сүөһүнү-сылгыны ииттэн, үүтү-эти туттаран дохуоттанар буоллахтарына, Аартыка улуустарын олохтоохторун сүүн дьарыктара – балыктааһын.

Аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар төрүт дьарыктарын хааччыйыыга көрүллэр лимиит үрдэтиллибит. Урукку өттүгэр аҕа ууһун общиналарыгар сыллааҕы лимиит 5-6 туоннаҕа эрэ бэриллэр буоллаҕына, РФ Тыатын хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ 2018 с. бигэргэппит аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар бэрэстэбиитэллэригэр уонна кинилэр аҕа ууһунан общиналарыгар уу биологическай ресурсаларын биэрэр туһунан регламеныгар сөп түбэһиннэрэн, кэлиҥҥи сылларга лимиит биллэрдик үрдэтиллэн, ааспыт 2023 сылга 379 туонна балыкка тыырыллыбыт.

Тутах нуорма

«Бэйэ утарынан сииригэр балыктааһын уонна Арассыыйа Федерациятын кэккэ сокуоннарыгар уларытыылары киллэрэр туһунан» федеральнай сокуон барыла сэттэ сыл чочуллан, 2020 сылтан олоххо киллэриллибитэ. Уһук Хотугу дойду, Сибиир уонна Уһук Илин эрэгийиэннэрин олохтоохторо балыгы ууһатар хаһаайыстыбаларга сыһыарыллыбыт уу эбийиэктэриттэн ураты, уопсай туһаныллар ууларга (күөллэргэ, өрүстэргэ) утарынан сииргэ илимнииллэрэ  көҥүллэммитэ. Онуоха илими учуокка туруортарар эрэ ирдэниллибитэ. Бу хайысханан өрөспүүбүлүкэҕэ иллэрээ сыл 163 туонна, былырыын  225 туонна балык бултаммыт. Билигин нэһилиэнньэ балыктааһын сууккатааҕы нуорматын улаатыннарарга туруорсар эбит.

Сылга 40 мөлүйүөн

Көмүс хатырыктааҕы ууһатан тарҕатыыга «Чернышевскайдааҕы балык собуота» судаарыстыба унитарнай тэрилтэтэ үлэлиир. Сыллата 40 мөл. устуука майаҕастыҥы (сиговай) боруодаҕа киирэр күндү балык уонна хатыыс үөскэҕин Бүлүү өрүскэ  уонна Өлүөнэ өрүс үөһээ тардыытыгар ыытар.

Бу үлэни Өлүөнэ орто тардыытыгар эмиэ тэрийэр туһунан өссө 2014 сылтан саҕаламмыт кэпсэтии олоххо киирэр кыахтаммыт. Научнай-чинчийэр үлэ түмүгүнэн, саҥа балык собуотун Хаҥалас улууһун Улахан Ааныгар тутарга сөбүлэҥ түһэрсиллэн, бырайыагын-симиэтэтин докумуона оҥоһуллубут. Билигин эспэртиисэҕэ сылдьар.

Чопчулуур ыйытыылар

Норуот дьокутааттара кэккэ ыйытыылары биэрдилэр. Холобур, Павел Петров научнай-чинчийэр үлэҕэ каадыр тиийбэт буоллаҕына, бу үлэ төһө үрдүк таһымнаахтык ыытылларын билиэн баҕарда итиэннэ балык бултаммат дьоҕус өрүстэрин чинчийии харчыны халтайга куппукка тэҥнээҕин бэлиэтээтэ. Уопсастыбаннай сэбиэт чилиэнэ Августа Марфусалова уу биологическай ресурсаларын балыксыт, булчут буолбакка, сир баайын хостооччулар дьадаталларын санатта, «Селигдар» хампаанньа Алдан өрүһү киртиппитигэр туох миэрэҕэ тардыллыбытын ыйытта. Онуоха чопчу хоруй иһиллибэтэ эрээри, Нерюнгрига уонна Алдаҥҥа балык иниспиэксийэлэрэ тэриллэн эрэллэрэ этилиннэ.

Иван Данилов өрөспүүбүлүкэҕэ балык хаһаайыстыбатын комплексын сайдыытын уопсай кэнсиэпсийэтэ баарын-суоҕун ыйыппытыгар, урукку кэнсиэпсийэ болдьоҕо бүтэн күүһүн сүтэрбитэ, онон саҥа докумуон оҥоһулла сылдьара быһаарылынна.

Субсидия, кубуота, булуус...

Санааны атастаһыыга тыл улуустар бэрэстэбиитэллэригэр бэрилиннэ. Артем Милютин (Усуйаана) болҕомтону кубуота боппуруоһугар туһаайда.

– Сыаналаах балыгы бултааһын кубуотата 2035 сылга диэри сыһыарыллыбыта табыгаһа суох, саҥа тэриллэр хаһаайыстыбалар кубуотаҕа, ол эбэтэр субсидия харчытыгар, тиксибэт усулуобуйаланнылар. Аны кубуота болдьоҕо бүттэҕинэ, тиэндэр федеральнай таһымынан ыытыллар буолан, олохтоох хаһаайыстыбалар онтон төрүт матар туруктаахпыт, – диэтэ.

Сергей Бережнов (Аллайыаха) балык сыаҕа туох бородууксуйаны оҥорорун туһунан кэпсээтэ, сыана балысханнык ыараабытын учуоттаан, субсидия кээмэйин үрдэтэргэ туруоруста. Балык хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин өрөспүүбүлүкэтээҕи ассоциациятын бэрэссэдээтэлэ Тарас Аммосов Аартыка улуустарын кыһалҕаларын түмэн, маннык эттэ:

– Балык саппааһа дьадайан, Индигир өрүскэ тууччаҕы, Халымаҕа тууччаҕы, муксууну, уомулу, Дьааҥыга уомулу бултааһын бобуллан турар, атын өрүстэргэ тууччаҕы, муксууну бултааһын кубуотата аччатылынна. Ханты-Манси уокуругар балык собуота, сир баайын хостуур тэрилтэлэр үбүлээһиннэринэн, сылга 780-800 мөл., эбэтэр Чернышевскайдааҕы балык собуотуттан 30 төгүл элбэх үөскэҕи ыытар! Онон балык саппааһын түргэнник хаҥатта. Дьэ маны биһиги холобур оҥостуохтаахпыт.

Иккиһинэн, «Якутопторг» АУо субсидиянан туһанар эрээри, Аартыкаттан балыгы киилэтин 60 солк. тиэйэн аҕалар, ол иһин дьон кини өҥөтүнэн туһана сатаабат, балыгы киилэтин 25-28 солк. аҕалар «ЛОРП» хампаанньаны ордорор. Уматык сыаната ыараан, кыһын аҕалыллар балык сыаната эмиэ ыараан хаалла. Онон, «Якутопторг» тарыыбын оҥороругар биһиги кыттарбыт уонна балыгы кыһын тиэйэн аҕалыы ороскуотун толуйууга, уопсайынан салааҕа көрүллэр харчы кээмэйэ үрдэтиллэрэ наада.

Үсүһүнэн, күһүн хотуттан балык аҕаллахха, уурар сир суох, Дьокуускайдааҕы астыыр-таҥастыыр, эргинэр тэрилтэлэр булуустара кыра биитэр туолан турар буолан, элбэҕи ылбаттар, инньэ гынан, ыксаан өрөспүүбүлүкэ таһынааҕы эргиэмсиктэргэ биэрэргэ тиийиллэр. Тоҕо диэтэххэ, балык түргэнник буорту буолар уонна батара охсон, балыксыттарыҥ хамнастарын, оттук-уматык уо.д.а. ороскуотун төлүөххэ наада. Ол иһин, бэйэбит булуус оҥосторбутугар анаан, куорат иһигэр сир учаастагын, биир эмит моҥкуруукка барбыт тэрилтэ базата өссө ордук этэ, арендаҕа ыларбытыгар норуот дьокутааттара көмөлөһөргүтүгэр көрдөһөбүт. Оччотугар балык бэйэҕэ турар сыаната чэпчэтиллэн, нэһилиэнньэҕэ тииһилэҥнээх буолуо этэ.

Хаартыскаҕа Айыына Герасимова (ТХМ), Василий Кононов (ИлТүмэн) түһэриилэрэ туһанылынна, сороҕо куйаар ситимиттэн ылылынна