Уопсастыба

Онуоха эбии ити кэмҥэ күн сырдыгын көрбүт соҕотох кыыһым Валерия Депутатскайдааҕы орто оскуоланы үрүҥ көмүс мэтээлинэн бүтэрэн, Дьокуускайга финансовай-экономическай институт үһүс куурсугар ситиһиилээхтик үөрэнэ сылдьара уонна ону этэҥҥэ бүтэрдэҕинэ, киин куоракка үлэлии хаалар баҕалааҕа. Онон 2000 сыллаахха, ол эбэтэр саҥа үйэ саҕаланыытыгар урукку үлэбиттэн баҕа өттүбүнэн уурайан Дьокуускайга көһөн кэлбитим.

Биллэн турар, төрөөбүт-үөскээбит сиригэр-уотугар өр кэмҥэ үчүгэйдик үлэлии-хамсыы сылдьар киһи биир күн эмискэ ылла да атын сиргэ көһөн барара судургу, манан дьыала буолбатах этэ. Ити бүтүн дьиэ кэргэн инники олоҕун, кэскилин, уйулҕатын ыарыылаахтык таарыйар түгэнинэн буолар. Тэбэр сүрэхтээх, инчэҕэй эттээх киһиэхэ киин куоракка инники үлэтэ-хамнаһа ситэри быһаарылла илигинэ кэлэрэ дууһатыгар өй-санаа ытылҕанын үөскэтэрэ баар чахчы. Дьиҥинэн, ханнык баҕарар киһи көһүөн иннинэ иннин-кэннин быһаарынан эрэ баран сананар дьыалата буоллаҕа. Онон Дьокуускай сирин-уотун булааппын кытта миэхэ: “Аны билигин ханна барабын, хайдах буолабын, туох үлэни-хамнаһы булабын?” – диэн санаа-оноо үүйэ-хаайа туппута.

“Баҕалаах маска ыттар” диэн өс хоһоонун сиэринэн, кэргэним, муударай киһи сүбэтинэн киин куорат хаһыаттарын эрэдээксийэлэрин кэрийдим. Сүүрбэччэ сыл оройуон хаһыатыгар үлэлээбит ыстаастаах, Новосибирскайдааҕы үрдүкү партийнай оскуола суруналыыстыкаҕа салаатын бүтэрбит киһи идэбинэн туох эмит үлэни булар инибин диэн энчирээбэт эрэллээх ол саҕана саҥардыы тэриллэн үлэлээн эрэр “Ил Түмэн” диэн ааттаах-суоллаах парламент хаһыатын кылаабынай эрэдээхтэригэр Константин Федоровка киирдим. Киниэхэ кыһалҕабын кэпсээтим, бэйэбин кытта илдьибит хаһыакка тахсыбыт ыстатыйаларбын көрдөрдүм. Ол олордохпуна кэпсэтэр хоспут иһигэр сааһыра барбыт маҥхайан эрэр баттахтаах, толору эттээх-сииннээх, модьу-таҕа көрүҥнээх киһи киирэн-тахсан төттөрү-таары лиһиргэхтиир, миигин өрө-таҥнары көрөн ааһар. Бука, парламент дьиэтин хаһаайыстыбатын үлэһитэ быһыылаах дии санаатым. Кини таһынан икки бэһиэлэй көрүҥнээх, куруутун ону-маны кэпсээн күлэ-үөрэ сылдьар кыргыттар бааллар. Кэлин билбитим олор хаһыат үлэһиттэрэ, эр киһи Прокопий Иванов, онтон кыргыттар Виктория уонна Ньургустаана эбиттэр. Миигин эмиэ манна үлэлиир, хаһыат сахалыы таһаарыытын литературнай эрэдээктэрэ, Абыйтан төрүттээх-уустаах Михаил Слепцов куолутунан дьээбэ тылынан-өһүнэн эҕэрдэлээн көрүстэ, Мин Новосибирскайдааҕы үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэнэ барарым саҕана кини баартыйа обкуомун бэчээккэ дьыалатыгар инструкторынан үлэлиирэ. Биир дойдулааҕым миигин өйөөн, эрэдээктэргэ аҕыйах тылынан сүбэ-ама биэрдэ, үлэҕэ ыларга мэктиэлээтэ. Ол саҕана хайыы-үйэ биллиилээх публицист, сатирик, политическай памфлетист жанрдары баһылаабыт кырдьаҕас суруналыыс тыла-өһө ордук ыйааһыннааах буолла, мин “Ил Түмэн” хаһыакка кэрэспэндьиэнинэн ылылынным. Онон өрөспүүбүлүкэ биир бөдөҥ хаһыатыгар үлэлиир суолум-ииһим омоонун буларбар бастакы ологу охсубут Михаил Ивановичка улаханнык махтана саныыбын.

Оччолорго “Ил Түмэн” хаһыат кылаабынай эрэдээктэринэн үлэлиир Константин Федоровы олохтоох телевидение сахалыы биэриилэригэр политическай ырытааччы быһыытынан кэпсиирин-ипсиирин сэргээн истээччибин, киэҥ билиилээх-көрүүлээх суруналыыс диэн ылынааччыбын. Кинини бастаан көрөр, билбэт киһи кытаанах, дьиппиэн майгылаах, тойомсук соҕус салайааччы курдук өйдүөн сөп. Ол эрээри иһигэр киирдэххэ, чугастык алтыстахха, кини бииргэ үлэлиир дьонугар истиҥ, эйэҕэс сыһыаннааҕын, хаһыат дьыалатын-куолутун кэмигэр быһаарар кыахтааҕын, уопуттаах, дэгиттэр дьоҕурдаах эрэдээктэр буоларын эндэппэккэ билэҕин. Үлэһиттэригэр үрдүк ирдэбиллээҕэ эрээри, барыларыгар биир тэҥ сыһыаннааҕа, кими даҕаны үлэтиттэн болдьоҕун иннинэ устубатаҕа, коллективы бүтүннүүтүн биир сүрүн сыалга-сорукка сатаан түмэр дьоҕурдааҕа, планеркалары сүрдээх тэрээһиннээхтик ыытара.

Мин аан бастаан “Ил Түмэн” эрэдээксийэтэ үлэлии олорор кабинетын аанын боруогун атыллаан киирэн баран улаханнык дьиктиргээбитим. Ол манныктан этэ. Сүүрбэччэ үлэһиттээх кэлэктиип бүтүннүүтэ парламент кыра мунньахтыыр саалатыгар ыга симиллэн үлэлиирэ. Суруналыыстар улахан ньолбуһах остуолу тула олороллоро. Ол илин баһыгар хаһыат кылаабынай эрэдээктэрэ уонна материальнай-техническэй дириэктэрэ бааллара. Кинилэр хас биирдии үлэһит тугу гынарын, хайдах үлэлиирин кыраҕатык кэтээн көрөр курдуктара. Онон сарсыарда үлэ чааһа саҕаланна да, эрэдээксийэбит үлэлиир саалата букатын оргуйан олороро – киирэр аан аттыгар хаһыат бүгүҥҥү балаһатыгар туруохтаах суһал матырыйаал бэчээттиир массыыҥкаҕа охсуллан быыстала суох тачыгырыыр, ыстатыйа ааптара ол тиэкиһин ааҕан чоргуйар, субу-субу остуолга турар төлөпүөн тырылыыр, тохтоло суох киирэр аан аһыллар-сабыллар, араас сонуннаах, үгүс кэпсээннээх-ипсээннээх дьоннор киирэллэр-тахсаллар, суруйбут матырыйаалларын аҕалаллар, суһаллык бэчээттииргэ көрдөһөллөр... Оннук аймалҕан, түптэ-түрүлүөн быыһынан хайа эрэ кэрэспэндьиэн уопсай остуолга бүк түһэн олорон уочараттаах матырыйаалын суруйан сырылатар. Кини бу бэйэлээх тулатыгар өрө үллэр үлэ-хамнас тыаһын-ууһун өйдөөн-дьүүллээн истибэт, мэһэйдэппэт, тус бэйэтин санаатын-оноотун кынатыгар уйдаран букатын кый ыраах атын сиргэ тиийэр, ыстатыйатын дьоруойун кытта киэҥ нэлэмэн туундара кылбайар хаардаах иэнинэн ураа-лаҥкыр муостаах буур табаларынан силлиэ тыаллыы бурҕаччыта сүүрдэр...

Хаһыакка сүүмэрдэммит үлэһиттэр үлүбээй уулуссаттан хомуйуллубут дьоннор буолбатахтар этэ. Барылара кэриэтэ айар-суруйар талааннаах, чараас, уйан дууһалаах, үлэлэригэр сүрдээх эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһар, араас таһымнаах хаһыаттарга өр кэмҥэ үлэлээбит уопуттаах суруналыыстар этилэр. Кинилэр ортолоругар идэлэрин муҥутуурдук баһылаабыт Прокопий Иванов, Михаил Слепцов, Виталий Сур, Дьулустаан Старостин, Альберт Степанов, Иван Гаврильев, Виктория Контоева, Ньургуйаана Макарова уо.д.а бааллара. Онтон мин хаһыат биир саамай уустук, иирчэх-баарчах үлэлээх, кылаабынайа, үрдүк эппиэтинэстээх учаастагар парламенскай кэрэспэндьиэнинэн анаммытым. Манна диэн эттэххэ, ити үлэҕэ бэйэ туспа суоллаах-иистээх, сытыы бөрүөлээх, лаппа киэҥ билиилээх-көрүүлээх, ордук чуолаан түргэн-тарҕам туттуулаах-хаптыылаах буолуу, сарсыарда буолбут мунньаҕы сонно тута суруйан табыгыратан хаһыат инники балаһатыгар, этэргэ дылы “буруолаабытынан” сылдьар матырыйаалы туттарыы ирдэнэрэ. Онон төһө сатанарынан, кыалларынан сылбырҕатык, түргэнник үлэлииргэ, элбэх ыстатыйаны кэмигэр суруйарга дьулуһарым. Онуоха эбии суруналыыстар хаһыат балаһаларын тилийэ барар матырыйааллары тиэмэлэринэн үллэстэн суруйарга кыһалларбыт. Ол иһин сорох түгэннэргэ ыктарыы, балаһаларга туруоруллар болдьоҕу хойутатыы түгэннэрэ, дэҥҥэ да буоллар. тахсар этилэр.

Өрөспүүбүлүкэ парламеныгар буолар дьокутааттар үлэлэрин-хамнастарын суруйар, сырдатар сүрдээх интэриэһинэй, умсугутуулаах буолара. Кинилэр ортолоругар дьон-сэргэ тирээн турар суолталаах кыһалҕаларын ис сүрэхтэриттэн туруулаһар хомуньуустар Ф.Г. Охлопков, Г.М. Артемьев, А.В. Кривошапкин, А.И. Гаврильев, А.Д. Марфусалова, У.А. Винокурова уо.д.а. бааллара. Онон Ил Түмэн ылынар сокуоннарын барылларын дьүүллэһии наһаа көхтөөхтүк, сытыы киирсии, санаа атастаһыытын быһыытыгар-майгытыгар барара. Ардыгар дьокутааттар бөлөхтөрүн ортотугар утарыта турсуу, тыл тылга киирсибэт буолуу Ил Түмэн мунньахтыы олорор саалатыттан тахсан барыынан, сутуругу өрө күөрэтэн далбааттаныынан түмүктэнэрэ. Ону барытын иилээн-саҕалаан, сымнатан, уҕарытын, ырытан суруйуу ураты интэриэһи үөскэтэрэ. Туох да диэн куолулаабыт иһин, мин тус бэйэм дьиҥ сахалыы тыллаах-өстөөх, дууһалаах-куттаах бөдөҥ хаһыакка үлэлээбит кэммэр суруналыыс быһыытынан элбэҕи билбитим-көрбүтүм, идэбинэн салгыы үүммүтүм, эбиммитим үгүс этэ. Ити ордук чаҕылхайдык үлэлээбитим иккис сылыгар биллибитэ.

Бэйэбин хайҕанарым соччото суох да буоллар, буолбут чахчыны хайдах баарынан суруйабын. Дьиҥинэн ыллахха, мин тус бэйэм хаһыакка үлэлээбитим устатын тухары үрдүк дуоһунаска, биллэр-көстөр аакка-суолга, арбааһыҥҥа баҕа өттүбүнэн хаһан даҕаны дьулуспат этим. Ол эрээри бүгүрү үлэһит, сэмэй киһини албан аат бэйэтинэн булар диэн кырдьаҕастар бигэргэтэллэрэ хайа эрэ өттүнэн олохтоох быһыылаах. Эмиэ ол курдук биирдэ биир хоско бииргэ үлэлиир табаарыһым Прокопий Иванов: “Бүөтүр, эн парламентскай кэрэспэндьиэн быһыытынан, Ил Түмэн туох баар үлэтин-хамнаһын барытын кэриэтэ сиһилии сырдатаҕын, син үчүгэйдик, таһаарыылаахтык суруйаҕын. Эн матырыйаалларгын ааҕааччылар сэргииллэр, интэриэһиргииллэр. Онон сыл устата бэчээккэ таһаарбыт ыстатыйаларгын хомуйан, туһунан альбом оҥорон Ил Түмэн пресс сулууспатыгар киллэр. Онно эн үлэҕин-хамнаскын сөпкө сыаналыахтара”, -- диэн сүбэлээтэ. Биир идэлээҕим ыллыктаах сүбэтин ылынан, кини эппитин курдук оҥордум. Ол кэнниттэн сотору кэминэн миэхэ Ил Түмэн бастакы бэрэссэдээтэлин А.П. Илларионов аатынан суруналыыстыка бириэмийэтин лауреатын иҥэрэр туһунан быһаарыы ылыллыбыта. Ити хаһыат эйгэтигэр ситиһиилээх үлэм иһин тиксибит бастакы боччумнаах наҕараадам этэ. Онон миэхэ идэбинэн салгыы үүнэр-сайдар кыаҕы биэрбит, үрдүккэ көтөр кынаты үүннэрбит “Ил Түмэн” хаһыат редакциятыгар махталым муҥура суох.

Ити кэнниттэн өрөспүүбүлүкэ сахалыы тыллаах саамай бөдөҥ хаһыатыгар “Саха сиригэр” үлэлии көспүтүм. Манна эмиэ парламент хаһыатыгар үлэлээбит урукку идэбин салгыы сайыннаран, биир саамай үрдүк эппиэтинэстээх уопсастыба-бэлиитикэ салаатыгар түбэспитим. Манна балачча ситиһиилээхтик үлэлээбитим быһыылааҕа. Үһүс сылбар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Суруналыыстыкаҕа судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата буолан бочуоттаах ааты-суолу сүкпүтүм. Ону таһынан миэхэ суруналыыстыка салаатыгар бэриллэр наҕараадалар барылара кэриэтэ тиксибиттэрэ. Кэлин уһугар отуттан тахса кинигэни үрүҥ күн сырдыгын көрдөрөн суруйааччы аатын ылбытым. Онтон былырыын сайын 75 сааспын туолар үбүлүөйбэр “Дьиҥнээх доҕор” диэн мүлчүргэннээх түгэннэрдээх историческай арамааны суруйан бар дьоммор бэлэх ууммутум.

Түгэнинэн туһанан “Ил Түмэн” хаһыат сүһүөҕэр турар кэмигэр бииргэ айымньылаахтык үлэлээбит биир идэлээхтэрбин үрдүк үөрүүлээх-көтүүлээх үбүлүөйүнэн ис сүрэхпиттэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибин, олоххутугар дьолу-соргуну, дьиэ кэргэҥҥитигэр этэҥҥэ буолууну баҕарабын!

Бүөтүр ТУОМУСКАЙ-МОХСУНУОХА, суруналыыс, суруйааччы.