Уопсастыба

Түмсүү диэн бэйэтэ быраабылалаах, усунуостаах кэлэктиип буолар. Онно төһө киһи баарыттан тутулуга суох салайааччы ыйыытын-кэрдиитин ылынар, сүбэни холбуур буоллахха эрэ, таһаарыылах үлэ тахсар. Өлөөн национальнай оройуонун Кирбэй нэһилиэгэр баар түмсүүлэртэн саамай аҕалара, 1999 с. тэриллибит, бэтэрээн педагог Валентина Иннокентьевна Николаева салалтатынан үлэлээбит «Арчы» диэн эбээлэр түмсүүлэрэ буолар.

Түмсүү тэриллиэҕиттэн нэһилиэккэ ыытыллар араас тэрээһиннэргэ, аһымал аахсыйаларыгар, оҕолор бырааһынньыктарыгар үбүнэн эрэ буолбакка, бириистэри олохтоон көхтөөхтүк кыттар. Олох ыарахан түгэнигэр түбэспит дьоҥҥо, эмтэнэр оҕолорго, оскуоланы бүтэрээччилэргэ, атын да оройуон олохтоохторугар тиийэ көмөлөһөн, дьон махталын ылар. Түмсүү кыттыылаахтара ыҥырыы таһааран, ый аайы биэнсийэлэриттэн хомуйан анал байыаннай дьайыыга сылдьар уолаттарга көмөлөрүн ыыталлар, малы-салы, ичигэс таҥаһы хомуйан туттараллар. Оскуолаҕа киирэр оҕолорго тээбириннэри бастакынан эмиэ кинилэр бэлэхтииллэр.

Бу күннэргэ «Арчы» түмсүү тэриллибитэ 25 сыла «Илкээнньи» сынньалаҥ киинигэр бэлиэтэннэ. Үбүлүөйдээх дьоро киэһэҕэ эбээлэри чиэстии улуус дьокутааттара, олохтоох дьаһалта, түмсүүлэр, тэрилтэлэр салайааччылара түмүстүлэр. Түмсүү кыттыылаахтара үйэ чиэппэрэ элэс гынан ааспыта түргэнин бэйэлэрэ да сөхтүлэр, тэҥҥэ сылдьыбыт дьүөгэлэрин истиҥник-иһирэхтик ахтан-санаан ыллылар. Манна саамай ытык саастааҕынан үлэ, тыыл бэтэрээнэ, сэрии сылларын оҕото Анна Федоровна Сергеева буолар. Кини элбэх оҕолоох ийэ, эбээ, хос эбээ, кэлэр сыл олунньутугар 95 сааһын туолуоҕа. Дьоро киэһэ биир соһуччу түгэнинэн Анна Васильевна Николаева ыалдьыттарга, бэйэтинээҕэр аҕам саастаах түмсүү кыттыылаахтарыгар бэйэтэ оҥорбут харысхалларын туттарыыта буолла. Эбээлэр билигин да иистэнэллэр, баайаллар, куукуланы да таҥыннараллар, уруһуйдууллар, бу киэһэ иистэрин, айымньыларын көрдөрөр, хараҕы үөрдэр быыстапкаларын туруорбуттарын сөҕө-махтайа көрдүбүт. Билигин түмсүүнү Василиса Христофоровна Белолюбская салайар, туспа суоллаах-иистээх киһи.

Үбүлүөйдэх киэһэни нэһилиэк ансаамбылларын эҕэрдэ кэнсиэрдэ ситэрэн-хоторон биэрдэ, түөлбэлэр хаһаайкалара остуол хотойорунан итии астаах сандалы бэлэмнээн күндүлээтилэр.

Күндү-мааны «Арчы» түмсүү кыттыылаахтара, үлэҕэ-хамнаска сиэрдээх сыһыаҥҥытынан, күүстээх санааҕытынан, олоххо күүстээх тапталгытынан холобур буолаҕыт, сүрэххит сылааһын дьоҥҥо-сэргэҕэ аныыр дьоҕургутун сыаналыыбыт, Эһигинэн киэн туттабыт, доруобай буолуҥ, оҕо-сиэн ситиһиитинэн үөрэн-көтөн өссө да өр сылларга дьоллоохтук олоруҥ.