Уопсастыба

Сэрии содула

Алексей Алексеевич Тихонов Бүлүүгэ 1935 сыл ахсынньы 25 күнүгэр сэттэ оҕолоох ыалга ортоку оҕонон күн сирин көрбүтэ.

Дьиэ кэргэн дьоллоох олоҕун Аҕа дойду Улуу сэриитэ үнтү сыспыта. Ол курдук, аҕата Алексей Ксенофонтович Тихонов 1942 с. күһүнүгэр сэриигэ ыҥырыллыбыта. 1921-1922 сс. үрүҥнэри утары Кырасдааныскай сэрии кыттыылааҕа алта оҕотун, хат кэргэнин хаалларан халабырдьыт басыыһы утары сэриилэһэ барарбыта.

Алексей Ксенофонтович 28-с стрелковай дибиисийэ 1035 стрелковай пуолкатыгар сулууспалаабыта, Харьков куораты босхолооһуҥҥа кыттыбыта. Ол кэннэ, Смоленскай хайысхатынан 916 стрелковай пуолка састаабыгар сэриилэспитэ. Иккитэ ыараханнык бааһырбыта. 1944 с. ыал аҕата илиитэ суох, элбэх оскуолак бааһырыылаах, контузиялаах, 1-кы группалаах инбэлиит буолан, өр кэмҥэ госпиталга эмтэнэн дойдутугар эргиллэн кэлбитэ. Аҕа дойду сэриитин II-с истиэпэннээх Уордьанынан наҕараадаламмыта.

-- Аҕабыт ыараханнык бааһыран баран тыыннаах ордон кэлбитигэр махтал буолбута. Хайдах сэттэ оҕолоох ыал аҕатын сэриигэ ыыппыттара буолла... Аҕабыт кэлбитин кэнниттэн, Бүлүүттэн Ньурбаҕа көспүппүт, - диэн кэпсиир Алексей Алексеевич.

Алексей Ксенофонтович төһө да инбэлиит буолан кэллэр, тута үлэ үөһүгэр түспүтэ. Остолобуой сэбиэдиссэйинэн, Ньурба олохтоох сэбиэтин бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Аҕалара сэрииттэн төннүбэтэх тулаайах оҕолору көрөрө-истэрэ, аһатара-таҥыннарара, оҕо дьиэтигэр олохтуура.

-- Аҕабыт сэриигэ барбытын кэннэ ийэм Александра Денисовна биһигини иитээри, улахан эрэйи-муҥу көрбүтэ. Оччолорго ас-үөл тиийбэтэ, тымныыта-хаһаата бэрт буолан сэллик ыарыыта тэнийбитэ. Ийэбит сэлликтээн, 1947 с. бэс ыйыгар күн сириттэн күрэммитэ, 1949 с. ахсынньытыгар аҕабыт суох буолбута. Инньэ гынан, сэрии содулуттан ийэлээх аҕабыт утуу-субуу олохтон туораабыттара, - диир ытык кырдьаҕас.

Тулаайах оҕо саас

Ийэлэрэ өлбүтүн кэнниттэн, Тихоновтар түөрт кыра оҕолорун (12 саастаах Алексейы, тоҕустаах Федоту, алталаах Зинаны, түөртээх Мишаны) оҕо дьиэтигэр ылбыттар. Икки улахан кыыс Мариялар ыал буолбуттар, оттон 14 саастаах Василий бэйэтин бэйэтэ көрүнэргэ күһэллибит. Ол туһунан Алексей Алексеевич маннык сэһэргиир:

– Убайым Василий тулаайах олох бары ыарахаттарын көрсүбүтэ. Дьоммутуттан хаалбыт хаһаайыстыбаны көрөөрү үөрэммэтэҕэ. Ньурбаҕа икки оҕо дьиэтэ баара, Куочайга мөлтөх доруобуйалаах оҕолор иитиллэллэрэ, мин онно олорбутум. Балтым аах Араҥастаахха, Ньурбаттан үс көстөөх сиргэ иитиллибиттэрэ. Ити курдук, бииргэ төрөөбүттэр ыһыллан хаалбыппыт, улаатан да баран кыайан мустубатахпыт. Ону билигин саныыбын ээ, хайдах биир да түмэр киһи суох буолан биэрбитэй диэн. Дьиҥинэн аймахтар элбэхтэр этэ. Ийэбит баарыгар дьоно биһиэхэ кэлэр этилэр. Дьоммут суох буолбуттарыгар, тулаайах оҕолору ким да билиммэтэҕэ. Биһигини иитэ ылбатахтара да ордук быһыылаах. Бэйэлэрэ нэһиилэ олорор дьон итиччэ элбэх оҕону хайдах иитиэхтэрэй? Сэрии кэнниттэн бары да ыарахан балаһыанньаҕа олордохторо. Хата, билигин куйаар ситимэ аймахтарбытын муста. Онон оҕолор, сиэннэр билсэллэр.

Сэбиэскэй былаас кыһаллан-мүһэллэн, сэрии сылларыгар уонна ол да кэнниттэн сир-халлаан икки ардыгар хаалбыт оҕолор киһи-хара буоллахпыт. Сэттэ оҕоттон билигин мин соҕотоҕун хаалан олоробун.

Эдэр саас

Алексей Тихонов оскуоланы бүтэрэн баран, аармыйаҕа Дьокуускайга  сулууспалаабыт. Уус Маайаттан Нелькан диэн Хабаровскай кыраай кыраныыссатыгар тиийэ сибээһи тардыыга сылдьыбыт. Салгыы байыаннай чааһын Казахстааҥҥа бырахпыттар, онно Карагандаттан Алма Атаҕа диэри   бөҕөргөтүүлээх сибээс кабелын тардыспыт. Үс сылынан дойдутугар эргиллибит.

-- Аармыйаттан кэлээт, 1957 с., Ньурба аэропордугар үлэҕэ киирбитим. Биир сыл мотористаабытым. Оччолорго «МИ-8» бөртөлүөтүнэн геологтары хааччыйаллара. Лүөччүктэр сарсыардаттан көтөр буоланнар, тиэхиньик эрдэ, 5-6 чааска кэлэн ааллары бэлэмниирэ, онно мотористар тэбис-тэҥҥэ сылдьан үлэлиирбит. Бэнсиининэн уматыллар оһоҕу оттон, бириһиэн таҥаһынан тигиллибит улахан диаметрдаах турбанан сылаас салгыны үрдэрэн сөмөлүөт кэбиинэтин, онтон мотуорун сылытаҕын. Оттон лүөччүктэр бэлэм, сылаас аалга киирэн көтөн хаалаллар. Онно ымсыырарым, кинилэр курдук буолуохпун баҕарарым. Онон, лүөччүк үөрэҕэр туттарсан көрбүтүм да, байыаннай хамыыһыйа кулгаахпынан сыыйан кэбиспитэ, тиэхиньиичэскэйгэ бар диэбиттэрэ. Онон лүөччүк буолар баҕа санаам туолбатаҕа, - диир Алексей Алексеевич.

1958 с. Ньурба орто оскуолатыгар бииргэ үөрэммит кыыһын Эльвира Петровнаны түбэhэ көрсөн, таптал кыыма күөдьүйэр.

-- Ньурба кулуубугар үҥкүү буолара. Вальсы тыаһаттылар, ким да үҥкүүлүү тахсыбат. Мин Эльвираны ыҥыраммын киэҥ саалаҕа иккиэн эрэ  эргийдибит. Бары көрөн баран тураллар. Эльвирам үрдүк уҥуохтаах, кэриэй дуу, кытай дуу курдук дьүһүннээх, наһаа кэрэ этэ, - диэн ытык кырдьаҕас олоҕун аргыһын саныырыгар ис-иһиттэн сырдаан кэлэр.

Ол сыл сайыныгар Нам Бөтүҥэр тахсан, Эльвира ииппит аҕатын Ефрем Степанович Сивцевы-Таллан Бүрэни, ийэтин Марфа Николаевнаны кытта билсибит. Дьонноро күтүөттэрин көрөөт да, сөбүлээбиттэр. Алексей тулаайах бэйэтэ улахан дьиэ кэргэн күтүөтэ буолбут.

Саҥа холбоспут эдэр дьон үөрэххэ туттарсаллар. Эльвира Бүлүүтээҕи педучилищеҕа киирэр, оттон Алексей Алданнааҕы политехническай техникумҥа туттарсар. Үс сыл үөрэнэн хайа тиэхиньигин уонна  электромэхээнньик идэлэрин баһылыыр.

Үлэ үөһүгэр

1962 с. эдэр исписэлиис шахтаҕа үлэҕэ ананан, Сангаарга көһөн тиийэллэр. Алексей Тихонов үлэни мэхэньисээссийэлээһиҥҥэ күүскэ ылсан үлэлиир. Туруу үлэһити бэлиэтии көрөннөр, салайааччыга тиийэ үүннэрэллэр, хомуньуус баартыйа чилиэнинэн ылаллар. 1967 с. таһаарыылаах үлэтин иһин, массыына пуондатынан наҕараадалыыллар, шахта бырабылыанньатын «Бочуотун кинигэтигэр» киллэрэллэр.

Сангаарга уонча сыл олорон баран, 1971 с. үс оҕолоох ыал ийэлэрин  дойдутугар, Намҥа, көһөн кэлэллэр. Манна Алексей Алексеевич Намнааҕы энергонадзорга начаалыныгынан үлэлиир.  

1982 сылтан «Намсельхозэнерго» холбоһукка дириэктэрдиир. Бэрт кылгас кэмҥэ Хамаҕатта, Хатыҥ Арыы, I Хомустаах уо.д.а. нэһилиэктэргэ уот ситимин тардыыга улахан үлэни ыыппыта. Сопхуос пиэрмэтин үлэтин чэпчэтэр сыалтан, уотунан ититиллэр билиитэлэри туруортарбыта, уу сылытар тэриллэри оҥорторбута. Каадырынан хааччыйыыга быһаччы үлэлээбитэ. Үгүс ыччаты электрик орто анал уонна үрдүк үөрэхтэригэр ыытан үөрэттэрбитэ. Намнааҕы 2 №-дээх оскуола дириэктэрин В.Н. Петровы кытары сүбэлэһэн, үрдүкү кылаас үөрэнээччилэригэр икки сыллаах электрик куурсун тэрийбитэ.

1987 сылтан «Росгазспецстрой» Намнааҕы салаатын салайбыта. Суоҕу баар оҥорон, саҥа тэрилтэ матырыйаалынай-тиэхиньиичэскэй баазатын тэрийбитэ, хаҥаппыта. Намтан Хомустаахха диэри гааһы киллэрэн дьон махталын ылбыта.

Амарах аҕа

Алексей Алексеевич кэргэнэ Эльвира Петровналыын түөрт оҕону төрөтөн, 45 сыл эйэ дэмнээхтик, олус дьоллоохтук олорбуттара.

– Кэргэним киһи быһыытынан майгыта үчүгэйэ, киһини өйдүүрэ-өйүүрэ, элбэх доҕоттордооҕо. Кини учуутал үөрэхтээх этэ, кэнники Хабаровскайдааҕы юридическай үнүстүүтү бүтэрбитэ. Оройуон сэбиэтин уопсай отделын сэбиэдиссэйинэн, социальнай харалта салаатын салайааччытынан үлэлээбитэ.  Суох буолбута 16 сыл буолла. Кэргэмминээн оҕолорбутун үөрэхтээх, үлэһит, дьоҥҥо үчүгэй сыһыаннаах гына иитэргэ кыһаллыбыппыт.

Билигин үйэ уларыйда. Маннык кэмҥэ түмсүүлээх буолар наада. Оҕолорум ону өйдүүллэр. Оҕолорбунан астынабын. Сиэннэрим даҕаны бары үөрэхтээх, үлэһит дьон буолан, үчүгэйдик олороллор. Эйэ дэмнээхтик олороллоро санаабар үчүгэй. Өссө күүс-күдэх киирэр курдук. Киһи оҕотунан олорор. Биир эмит оҕо хайдах эрэ мунчаарар буоллаҕына, эн эмиэ мунчаараҕын. Өйүҥ-санааҥ, туругун, ньиэрбэҥ барыта оҕоҥ туһунан, кинини кытта буолар. Ол оҕоҕо тиийэр быһыылаах. Билигин этэҥҥэ, барыта үчүгэй курдук. Бу дьалхааннаах кэмҥэ туох буолуо биллибэт, онон оҕолорбун түмэ сатыыбын.

Урут сэбиэскэй кэмҥэ баай-дьадаҥы диэн истибэт этибит, билигин «баай киһи оҕото, дьадаҥы дьон оҕото» диэн аһаҕастык этэллэр. Маннык арахсыы ыччакка охсуулаах буолуо дии саныыбын. Бары Арассыыйа кыраасданнарабыт, бары тэҥ бырааптаахпыт, бары тэҥҥэ олоруохтаахпыт. Эйэлээх олоҕу баҕарабын. Эйэлээхтик, үлэлээн, хом санаата суох, чиэһинэйдик олорор бэрт буолуо этэ дии саныыбын, – диэн ытык кырдьаҕас санаатын тиэрдэр.

** *

«Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа», «Коммунистическай үлэ ударнига» бэлиэлэрдээх, Сангаардааҕы шахта Бочуоттаах шахтера, Саха Өрөспүүбүлүкэтин норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ, Нам улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, тыыл уонна үлэ бэтэрээнэ Алексей Алексеевич Тихонов дьоһуннаах олоҕо кэнчээри ыччакка холобур буолар. Ытык кырдьаҕаска оҕолорун, сиэннэрин тапталыгар бигэнэн, бар дьонун махталыгар сууланан дьоллоохтук олороругар баҕарабын.

Антонина НЕУСТРОЕВА,

Хаартыскалар Тихоновтар архыыптарыттан