Уопсастыба

Эдэриттэн эппитэ

Кини Сергей Зверевтэн сааһынан уонча сыл аҕа. Дойдутугар Хатыыга уонна ити эргин нэһилиэктэргэ тэриллэр ыһыахтарга үҥкүү тылын этэн, биллэн-көстөн барбыт. 18 сааһын туоларыгар Ньурба Араҥастааҕар тэриллибит ыһыахха Ханай Тэрэппиини, үөлээннээхтэрин Николай Тагровы, Сергей Чочановы кытта сэргэстэһэ түһүлгэни төрүттээн, куолаһа кэрэтинэн, хоһуйар хоһооно хомоҕойунан дьон-сэргэ болҕомтотун тардыбыт. Итинтэн ыла Ньурба, Марха, Үөдэй улуустарыгар аата-суола киэҥник биллибит. Оҕо Сибиэрэп Саахардаах ыһыахтарга түһүлгэлээн этэрин умсугуйа истибитэ, түһүлгэтигэр киирэн, тохтор тойугун, кылыһаҕын кылаанын, хоһуйар хоһоонун утаппыттыы истибитэ, туойар тойугун томоонун сүрэҕэр-быарыгар иҥэриммитэ чуолкай.

Саахардаах Дьуона уолан эдэр сааһыгар идэтийбит үҥкүү тылын этээччи буолбут. Ыһыахтарга кини тиийбит буолла да, үҥкүү-тойук ааттааҕа буоларын туһунан кырдьаҕастар ахталлар. Үйэ саҕаланыытыгар Лэбир Таалатыгар, Бэттиэмэҕэ биир сайын биэс-алта сиргэ ыһыахтар буолаллара. Ыаллыы олорор Бордоҥ, Улгупта, Кукаакы, Мохулу ыһыахтарыгар Саахардаах күүтүүлээх күндү ыалдьыт, ыҥырыылаах ыалдьыт буолара. Дьэ онно кини тэптэн туран, этэ-тириитэ тэнийэн, өрөөбүт уоһа өһүллэн хас да түүннээх күн ыһыахтары кэрийэн этэрэ. Фольклорист Прокопий Ефремов Саахардаах Дьуона ол туһунан ахтыытын суруйан ылбыта.

Саахардааҕы кытта биир кэмҥэ ыллаабыт-туойбут, түһүлгэни төрүттээбит уонна олоҥхоһут Николай Тагров Прокопий Ефремовка кэпсээбитэ Билим киин архыыбыгар баар. «Бииргэ олоҥхолообут дьонум – Кутуруукап Уола Кынаачай, Кукаакыга Ньоймотуукап Ньукулай, Хатыыга Саахардаах Дьуона. Дьэ ити дьон хардарыта сылдьан олоҥхолоон, тойук туойан ааһарбыт. Саахардааҕы кытта кутурук көтөхсүһэрим, биир куоластаах буоламмын. Дьэ, оччоҕо түһүлгэ кэҥиир да этэ, оччолорго куолас да бэрт буоллаҕа дии», – диэн бэйэтэ да астынан олорон кэпсээбит. Саахардаах Дьуонаны кытта алтыһан ааспыттар бары да кини ыллыыр-туойар маастарыстыбатын, куолаһа кэрэтин, кылыһаҕа ырааһын улаханнык сөҕөллөр эбит. Ол да иһин кинини кэрэ, минньигэс куоластаҕын иһин, Дьуонаны Саахардаах (сорохтор Саакырдаах) диир буолбуттар

Көмүстээх Тайҕаҕа

Кыыл Уола, бука, Ньурбаҕа сырыттаҕына буолуо, нэһилиэктэртэн үлэни-хамнаһы кыайар туруу үлэһит дьону Бодойбоҕо үлэҕэ икки сылга болдьохтоон хомуйбуттар. Онно Хатыыттан Саахардаҕы кытта дьон чулуулара, кыайыгастара А.А.Кулусунов, В.Ф. Пахомов, I Бордоҥтон И.А. Еремеев-Боссуой Уйбаан, Н.Г. Тагров, ыаллыы Кукаакы нэһилиэгиттэн Н.В. Тимофеев-Сыччыкы, Н.А. Тимофеев, Хорулаттан С.Т. Чочанов уо.д.а. хабыллан барбыттар. Бары да көргө-нарга көхтөөх, үлэни-хамнаһы кыайар эдэр дьон Көмүстээх Тайҕаҕа ырыа-тойук аргыстаах сылдьыбыттар. Маныаха арыый да аҕа саастаахтара Саахардаах бас-көс курдук сылдьыбыт, наада буоллаҕына, атын дойду ааттаахтарын кытта уран тыл ууһугар, дорҕоон тойук домоонугар күрэстэһэн, куоталаһан ылбыттар, ол быыһыгар тоҥус ойууна ыалдьа сыттаҕына, ойууннаан көрдөрбүттэр, Кыыл Уола Уоттаах Ойуун аатын ылбыт, ыарыһах үтүөрбүтүгэр улаханнык манньалаабыттар.

Дуогабардаах болдьохторо бүтэн, сорохторо дойдуларыгар төyнүбүттэр. Онтон Саахардаах Дьуона, Сэргэй Чочанов уонна саамай эдэрдэрэ Сэргэй Зверев сири сиксигинэн, дойдуну улаҕытынан сылдьарга, көрүлүү-нарылыы түһэргэ сүбэлэспиттэр. Ахтыылартан көрдөххө, кинилэргэ Үөһээ Бүлүү ааттааҕа Ньыыкан Поскачин-Васильев кыттыспыт.

Кыраайы үөрэтээччи, уруккута сэбиэскэй-партийнай үлэһит И.Н. Иванов: «Иона Матвеевич Харитонов киэҥ сирдэринэн тэлэһийэн сиппит-хоппут этээччи-үҥкүүһүт буолбут, Саахардаах Дьуона диэн ааттаммыт кэмигэр Сергей Зверев түбэсиһэн, үҥкүү тылын эппиттэр. Сергей Зверев Саахардааҕы үтүктээччинэн сылдьыбыттааҕын туһунан кэпсээн баара. Өссө киэҥ түһүлгэни төрүттүүргэ Саахардаахтан үөрэнэн турардаахпын диэн эппитин дьон кэпсиирин истэр этим», – диэн суруйар. Саахардаах Дьуона бэйэтиттэн уонча сыл балыс киһини «олус чөлөрүттэҕэс куоластаах, дириҥ ис хоһоонноох, сылайбакка кэрээбэккэ этэринэн улуу этээччи тахсыаҕа» диэн, билгэлээн эппит.

И.Н.Иванов суруйарынан, Саахардаах Дьуона Бүлүү түбэтин ааттаахтарын кытта булсуһан, доҕордоһон Бодойбонон, Биитим өрүс баһынан, Киренскэйинэн, Өлүөхүмэнэн, Чаара өрүһүнэн, Баатамынан этэр тыл илбистээхтэрэ төттөрү-таары кэлэ-бара сылдьыбыттар, ырыа бөҕөнү ыллаабыттар, тойук бөҕөнү туойбуттар. Ол туһунан Саахардаах кэлин «Күн Эрилик» олоҥхотун суруйтарарыгар ахтыбыт. «Кыыл Уолунаан эдэр сааспар ыллаан-туойан сылдьыбыппыт. Мин оччотооҕуга элбэхтик ыллаабыт-туойбут киһинэн ааҕылларым, оттон Зверев, миигин кытта табаарыстаһан сылдьарын саҕана, саҥа ыллаан-туойан, дьону-сэргэни кэрэхсэтэр буолан эрэр этэ. Онтон идэлээхтэр үгэстэрин быһыытынан, тойук матыыбыгар, үҥкүү, олоҥхо тылларын устуруустааһыҥҥа сүбэ биэрэрим», – диэбитин В.Г.Платонов уонна Н.Н.Жондоров суруйан ылбыттара баар.

Түһүлгэ тойуксута Сэргэй Зверев эҥэрдэһэн сылдьыбыт Күөх Ньурба ааттаах үҥкүүһүтүн Уйбаан Доҕойуукабы, Сунтаар биллиилээх үҥкүүһүттэрин Бэһэлэйдээх Мэхээлэни уонна Баһылай Мохордоонобу кытта тэҥнии тутара. Ыаллыы сытар улуустар айылҕаттан талааннаах түһүлгэни төрүттээччилэрэ бэйэ-бэйэлэрин кытта алтыспыттара, бииргэ түһүлгэлээн эппиттэрэ баара чахчы уонна Ньурба да, Сунтаар да оһуокайа Бүлүүлүү үҥкүү көрүҥэр киирсэрэ туох да мөккүөрэ суох. Кинилэр түһүлгэлээн эппиттэрин оччотооҕуга, биллэн турар, ким да сурукка-бичиккэ тиспэтэҕэ.

Онтон Кыыл Уола уонна кинини үҥкүүлүүргэ уһуйбут Дьуона Харитонов үйэлэрэ уһаан, бэл, тыыннаах куоластарын магнитофоҥҥа, видеоҕа устуу ыытыллыбыта, кинилэр талааннарын, ускуустубаларын, тыыннаах куоластарын үйэтитии барбыта.

Сергей Зверев Ньурба ааттаахтарын кытта балачча эҥэрдэһэн сылдьан баран, 1920-с сс. бүтүүлэригэр дойдутугар тахсан, кэргэннэнэн, холкуоска киирэн, ыал сиэринэн олорбута. Самаан сайын эргиллиитигэр уйгулаах ыһыахтар түһүлгэлэрин төрүттүүр, дойдутун ааттаах-суоллаах үҥкүүһүттэрин кытары Ходуһалаахха, Арыҥах Арыылааҕар, Угут Күөлгэ, Тойбохойго илин-кэлин түсүһэр, баһыйталыыр, ааттаах-суоллаах түһүлгэ тойуксутун быһыытынан биллэн-көстөн, аатыран-сураҕыран барар.

Олоҥхоһут

Саахардаах Дьуона олоҥхоһутунан ааттаах эбит. Биһиэхэ биллэринэн, «Күүстээх-уохтаах Күн Эрили» уонна «Кулун кугас аттаах Кулдус Бөҕөө» диэн олоҥхолоро сурукка киллэриллибиттэр. «Кулдус Бөҕө» туспа кинигэнэн тахсан турар.

Биир дойдулааҕа Г.И. Яковлев Саахардаах олоҥхолуурун истибитин туһунан маннык суруйбут: «Мин кини олоҥхолуурун 1932 уонна 1964 сс. истибитим. Ол дьикти этэ! Ууга тааһы уган баран сайҕаан кылыгыратар курдук, нарын дорҕоону таһаартыы олорон, абааһы уолун оруолугар киирдэҕинэ, куолаһа ньиргиэрдэнэн, иччилэнэн кэлэрэ. Аны ити олорон, кыыс-дьахтар ырыатын ыллаан сыыйара. Ордук кыыс хомойон ыллыыр түгэнигэр куолаһын синньэттэҕинэ, киһи мэйиитигэр хатанара. Истээччи (ордук уһун ырбаахылаах) кыайан туттуммакка кистии-саба хараҕын уутун сотторо, куолаһын соноттоҕуна, дорҕоонун күүһүттэн ыскаап иһиттэрэ салыбыраһаллара».

Устуоруйа билимин хандьыдаата А.К.Пахомов суруйарынан, Сергей Зверев Саахардаах Дьуонаны сэттээх тойуктаахтарга киллэрэр эбит. Саахардаах кыыс-дьахтар төрүүр тойугун толороругар, кыыһы иэтэн-куотан, ынчыктатан-айакалатан, ытатан-соҥотон туойар, ону истэн олорооччулар харахтарыттан уу тахсыар диэри уйулҕалара хамсыыр эбит. Маны Сергей Зверев сөбүлээбэт: «Тоҕо итинник ийэ айылҕа оҥорон биэрбитин төттөрү туойуллуохтааҕый?» -- диир эбит.

Кырдьык,үгүс олоҥхоһуттар үөһээ, аллараа дойдулары олус ситэрэн-хоторон туойары, ыллыыры аньыыргыыллара. Иона Матвеевич Харитонов-Саахардаах Дьуона тус олоҕор табыллыбатаҕын, оҕолоругар өлүүлээҕин сэттээх тойуктааҕынан быһаараллара. Кыыл Уола фольклор жанрдарыттан олоҥхоҕо улаханнык ылсыбатаҕын манан да быһаарыахха сөп. Оттон оһуокайга оҕо эрдэҕиттэн Саахардаахтан уонна Ньурба атын да талба талааннаахтарыттан уһуллан, уһуйуллан үҥкүүһүт үтүөтэ, тойуксут туйгуна буолбута диэн этэр сөп.

Василий ИЛЛАРИОНОВ, тыл билимин дуоктара, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ бэрэпиэссэрэ.

Хаартыскалары ааптар хааччыйда.