Уопсастыба

Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы, Ил Дархан иһинэн үлэлиир Тылы сайыннарыыга сүбэ бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Сергей Местников кэпсэтиини саҕалыырыгар мунньаҕы улууска ыытыы бастакы сырыы буоларын бэлиэтээтэ.

– Билэргит курдук, Сүбэ мунньаҕа олунньу 13 күнүгэр, Ийэ тыл уонна сурук-бичик күнүгэр анаммыт тэрээһиннэр истэринэн ыытыллыбыта. Мунньах түмүгүнэн Ил Дархан Айсен Николаев төрөөбүт тыл сайдыытыгар биир ситимнээх судаарыстыбаннай бэлиитикэни ыытар сыалы-соругу туруорбута. Ону толоруу үлэтэ хайдах ыытыллан иһэрин билсэр соруктаах бу мунньаҕы, илин эҥээр уонна киин улуустар дьаһалталарын кытыннараммыт тэрийдибит, – диэтэ.

Хамыыһыйалартан элбэх тутулуктаах

Тыл бастакынан Сүбэ эппиэттиир сэкирэтээригэр, Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын Тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр управлениетын салайааччы Римма Жирковаҕа бэрилиннэ.

Тыл бэлиитикэтин боппуруостара өрөспүүбүлүкэ салалтатын болҕомтотун киинигэр сылдьаллар. 2019 с. Ил Дархан ыйааҕынан, Судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах (официальнай) тыллары чөл хаалларар, үөрэтэр уонна сайыннарар туһунан кэнсиэпсийэ бигэргэтиллибитэ. Кэнсиэпсийэҕэ тыл судаарыстыбаннай бэлиитикэтин сыала-соруга, тосхоло уонна ону быһаарыы ырычаахтара, сүрүн түһүмэхтэрэ итиэннэ туох түмүктэр баар буолуохтаахтара ыйыллыбыттара. 2023 с. Сүрүн сокуоҥҥа уларытыы киллэриллэн, Бырабыыталыстыба Ил Түмэҥҥэ сокуон барылын икки судаарыстыбаннай тылынан киллэрэрэ ирдэммитэ. Онон ааспыт сылга Тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр управление 49 сокуон барылын көннөрбүт, 3 сокуон барылын сахалыы тылбаастаабыт. Ил Дархан өссө биир ыйааҕынан Тылы сайыннарыыга сүбэ саҥа састааба уонна үлэтин бэрээдэгэ бигэргэтиллибиттэрэ. Улуустар баһылыктарыгар тыллары чөл хаалларыы уонна сайыннарыы боппуруостарынан дьарыктанар анал хамыыһыйалар тэриллибиттэрэ.

1992 с. ылыллыбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыллар тустарынан» сокуон 35-с ыстатыйата вывескалары нуучча уонна саха тылынан, төрүт олохтоох хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар түөлбэлээн олорор сирдэригэр эбээн, эбэҥки, дьүкээгир, чукча, долган тылларынан тэҥинэн суруйары ирдиир. Онон, судаарыстыбаннай уорганнар, тэрилтэлэр ааттарын онно сөп түбэһиннэрэн оҥорууга улуустааҕы хамыыһыйалар быһаччы үлэлииллэр. Бу хамыыһыйалар сыллааҕы үлэлэрин отчуотун Тыл сайдыытын боппуруостарын сүрүннүүр управлениеҕа туттараллар. Онуоха үгүстэр тэрилтэлэр ааттарын сахалыы суруйуу туһунан «всё оформлено» эрэ дииллэр. Дьиҥинэн манна нэһилиэктэр, тэрилтэлэр толору испииһэктэрин, ону кытта вывескаларын хаартыскатын сыһыарар ордук, тоҕо диэтэххэ, сыыһалаах оҥоһуллубут сурук элбэх буолар эбит. Итини бэлиэтээн туран, Римма Жиркова хамыыһыйалар отчуокка үөрэх уонна култуура управлениеларын ыытар тэрээһиннэрин буолбакка, чопчу бэйэлэрэ тыл эйгэтин кэҥэтиигэ ыыппыт үлэлэрин туһунан сырдаталларыгар эттэ.

– Хамыыһыйаларга мин өр сылларга иитиэхтээн таһаарбыт көҕүлээһимминэн, Национальнай бибилэтиэкэ иһинэн тэриллибит Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын виртуальнай түмэлин туһанарга сүбэлиибин. Виртуальнай түмэл контена 7 тылынан (нуучча, саха, долган, чукча, эбээн, эбэнгки, дьүкээгир тылларынан) бөлөхтөннө. Манна Саха сирин судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тылларын туһунан быраап аактара, тыллар билиҥҥи туруктарын туһунан иһитиннэрии, төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах норуоттар тылларын үөрэтэр матырыйааллар, араас ыстатыйалар, аудио, видеоматырыйааллар, хаартыскалар, сыыппараҕа көһөрүллүбүт кинигэлэр уонна үөрэх босуобуйалара түмүлүннүлэр. Тыллар тустарынан сокуон көдьүүстээхтик үлэлиирин туһугар улуустар баһылыктарыгар манныгы сүбэлиэхпин баҕарабын: уулуссалар, тэрилтэлэр ааттарын суруйууга, уопсастыбаннай тырааныспарга саха тылын сөпкө туһаныыны хааччыйыҥ, олохтоох табаар этикиэткэтин икки судаарыстыбаннай тылынан суруйуҥ. Сир-дойду аатын уонна тэрилтэлэр ааттарын сахалыы суруйуу туругун үөрэтэн, ону бэрээдэктээһиҥҥэ чопчу этиилэргитин биһиэхэ киллэриҥ, саха тылын тиэрминнэрин ырытан оҥорууга кыттыҥ. Судаарыстыбаннай уонна дьиҥ таһымнаах тыллар күннээҕи олоххо дьайар суолталарын өйдөөн, кинилэр туттуллар эйгэлэрин кэҥэтэргэ ыытыллар үлэҕэ эппиэтинэстээхтик сыһыаннаһыҥ, – диэтэ эппиэттиир сэкирэтээр.

Бэйэттэн саҕалыахха

Салгыы тыл улуустарга бэрилиннэ. Мэҥэ Хаҥалас улууһун баһылыга Дмитрий Тихонов иһитиннэрбитинэн, оҕолор ийэ тылтан тэйэ быһыытыйан эрэллэр, сыыһа-халты саҥарар буоллулар диэн, 2019 с. киэҥ ыҥырыылаах уопсай мунньаҕынан сүбэ (хамыыһыйа) тэриллэн, былаан ылыллыбыт. Бастатан туран, нэһилиэнньэлээх пууннарга уулуссалар, тэрилтэлэр, маҕаһыыннар уо.д.а. ааттарын икки тылынан (нууччалыы уонна сахалыы), угуйуктары уонна баннердары сахалыы тылынан оҥорорго быһаарбыттар. Ол түмүгэр, сахалыы сурук-бичик ханна даҕаны элбээбит, дьаһалта дьиэтин иһинээҕи кэбиниэттэр, оскуолалар кылаастарын ааннара бары сахалыы суруктаахтар.

– Оҕолор тастан дьайыыга дөбөҥнүк ыллараллар диэн, кинилэри араҥаччылыыр сыалтан, төрүт дьарыктарга сыһыарар үлэни ыытабыт. Ордук чуолаан Майа, Аллара Бэстээх курдук бөдөҥ бөһүөлэктэргэ олорор оҕолору күһүн идэһэни дьаһайыыга, кыһын муҥхаҕа, саас куйуурга кытыннарабыт. Итинэн саха төрүт үгэстэрин билиһиннэрэбит, тыа сирин үлэтигэр-хамнаһыгар үөрэтэбит. Ону бэл, атын омук оҕолоро эмиэ сэргииллэр, көхтөөхтүк кытталлар. Быйылгы Сылгыһыт өрөспүүбүлүкэтээҕи күрэхтэһиитэ Майаҕа ыытыллыбыта, онно этии киллэрэн, күрэхтэһии бастакы түһүмэҕэр оҕолор кытталларын ситистибит. «Аҕа күрэҕин» сыллата ыытабыт, «Байанай» күрэҕин улуустааҕы кэлим спартакиадаҕа киллэрдибит. Успуорт эйгэтигэр оҕо ханнык көрүҥүнэн дьарыктанарыттан тутулуга суох, ийэ тылын уонна сахалыы илии-атах төрүт оонньууларын билиэхтээх диэн ирдэбили тренердэргэ туруордубут. Тылбыт-өспүт сүмэтин 70 %-а төрүт дьарыктарбытын кытары ситимнээх. Онон билигин төрүт дьарыктарбытын (сүөһү-сылгы иитиитин, балыктааһыны, сиргэ үлэни) сайыннарбатахпытына итиэннэ онно ыччаппытын сыһыарбатахпытына, сир өтүөхпүт суоҕа. Төрүт дьарыктары уонна төрөөбүт тылы тэҥҥэ тутан, дьүөрэлэһиннэрэн сайыннарар усулуобуйаны тэрийиэхтээхпит диэн санаанан салайтаран, үс сезоннаах Үлэ-сынньалаҥ лааҕырын тэрийэн үлэлэтэн эрэбит. Түмүкпэр маннык этэбин: үлэни тус бэйэттэн саҕалыахха – оҕолорбут, сиэттэрбит сахалыы билэллэр дуо, сайын тыаҕа тахсан үлэлииллэр дуо? Итиэннэ дьоммутугар-сэргэбитигэр холобур буолуоҕуҥ диэн ыҥырабын, – диэтэ Дмитрий Тихонов.

«Үөрүү» аны «уоруу» буолбат

Амма улууһугар ыытыллар үлэ туһунан улуус баһылыгын социальнай боппуруостарга солбуйааччы Ньургуйаана Илларионова иһитиннэрдэ.

Тыллар тустарынан сокуоҥҥа олоҕуран, дьаһалта бары тэрээһиннэрэ, мунньахтара сахалыы ыытыллаллар. Былырыын Ийэ тыл уонна сурук-бичик күнүн көрсө дьаһалталар уонна тэрилтэлэр компьтердарыгар сахалыы клавиатураны туруортарбыттар. Аны смартфоннарга, төлөпүөннэргэ эмиэ маннык үлэ ыытыллар, онон «үөрүү» диэн тыл «уоруу» диэн суруллара тохтотуллубут.

Олоҥхо ыһыаҕын чэрчитинэн былырыын улахан үлэ ыытыллыбыт, төрүт култуураҕа уонна тылынан уус-уран айымньыга сыһыаннаах дьаһаллар тэриллибиттэр, 2,5 мөл солк көрүллэн, Амма олоҥхоһуттарын айымньылара, барыта 10 кинигэ тахсыбыт, бары нэһилиэктэр олоҥхонон испиэктээхтэри туруорбуттар. Сахалыы эйгэни тэрийиигэ улуустааҕы «Амма олоҕо» хаһыат сүҥкэн кылаатын киллэрэр. Хаһыакка 900-чэкэ киһи суруттарара өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ көрдөрүү буолар. Уһуйаан иитиллээччилэрин, оскуола үөрэнээччилэрин сахалыы саҥарар дьоҕурдарын, сахалыы толкуйдарын сайыннарарга кыраайы үөрэтэр, фольклорнай, айар үлэ куруһуоктара үлэлииллэр, куонкурустар тэриллэллэр. Сахалыы тыыннаах лааҕырдартан биир бастыҥнара Чапчылҕан оскуолатын тимиринэн уһанарга уһуйар лааҕыра буолар. Манна уолаттар уһанарга үөрэнэллэрин таһынан, умнуллан эрэр «сорҕо», «кыстык», «болгуо»... диэн тыллары сөргүтэллэр. Амма 1 №-дээх орто оскуолатыгар учуутал Ольга Окорокова салалтатынан «Лингва субуотунньук» бырайыак үлэлиир. Оҕолор сахалыы тахсар араас биллэриилэри хаартыскаҕа түһэрэллэр уонна туох эмит сыыһа баарын буллахтарына, ону көннөртөрөллөр эбит. Ньургуйаана Илларионова этиитин маннык түмүктээтэ:

-- Уулуссаларбыт, тэрилтэлэрбит, маҕаһыыннарбыт ааттара нууччалыы, сахалыы суруллан тураллар, урбаанньыттар маҕаһыыннарын 80 %-а, туризм эбийиэктэрин 62 %-а сахалыы ааттаахтар, олохтоох бородууксуйа аата эмиэ сахалыы суруллар. Ити курдук, тыа сирин дьоно саха тылын харыстыыр, хараанныыр эппиэтинэстээхтэрин үчүгэйдик өйдүүллэр. Тыа сирин бары эйгэтэ чөл туруктаах буоллаҕына, ийэ тылбыт симэлийиэ суоҕа.

Үөрэх уонна билим миниистирэ Ньургууна Соколова иитэр-үөрэтэр эйгэҕэ ыытыллар үлэни-хамнаһы сырдатта, ыйытыыларга хоруйдаата.

Быһаарыыны эрэйэр тыын кыһалҕалар

Тыл этиитэ көхтөөх буолла. Биир саамай сытыы кыһалҕа быһыытынан куорат уһуйааннарыгар сахалыы бөлөхтөр сорох сыл аһыллыбаттара, оскуолаларга Бүтүн Арассыыйатаҕы бэрэбиэркэлир үлэ (ВПР) нууччалыы туттарыллар буолуоҕуттан, алын сүһүөх кылаастарга үгүс учуутал нууччалыы үөрэтиигэ көспүтэ, оттон орто сүһүөххэ нуучча кылаастара нэдиэлэҕэ биэс күн, саха кылаастара алта күн үөрэнэллэрэ оҕо төрөөбүт тылынан үөрэнэр баҕатын бохсоро бэлиэтэннэ. «Айар» кинигэ кыһатын гендириэктэрин солбуйааччы Валерий Луковцев саха тыла көйгөтүтүллэр балаһыанньатын тохтотор туһугар, дириэктэртэн, төрөппүт баҕатыттан тутулуктаах диэбэккэ, сийиэһинэн уураах ылынан баран, оскуолалары эбээһинэстииргэ ыҥырда. Горнай улууһун баһылыгын бастакы солбуйааччы Сардаана Стручкова саха тылын учуобунньуктарын оҥорорго улуус учууталларын кыттыһынныахха диэтэ. Таатта улууһун баһылыгын солбуйааччы Святослав Сунхалыров ийэ тыл дьиэ кэргэнтэн иитиллэрин, сахалыы тыыннаах лааҕырдары үлэлэтэр көдьүүстээҕин, төрүт үгэстэргэ, ырыаҕа-үҥкүүгэ үөрэттэххэ, оҕо ийэ тылын чорбото тутарыгар эрэнэрин эттэ.

Хотугуларга эмиэ наада

Саха сиригэр олорор хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар (эбээннэр, эбэҥкилэр, юкагирдар, чукчалар, долгааннар) дьиҥ таһымнаах тылларын харыстыыр, үөрэтэр уонна сайыннарар үлэҕэ маннык мунньах эмиэ олус наада. Ол туһунан М.К. Аммосов аатынан ХИФУ Хотугулуу-Илиҥҥи норуоттар тылларын уонна култуураларын үөрэтэр үнүстүүтүн хотугу омуктар тылларыгар хаапыдыратын дассыана, тыл билимин хандьыдаата, Арассыыйа Суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ, эбээн бэйиэтэ Варвара Белолюбская-Аркук эттэ:

– Дьэ, сүрдээх үчүгэй, чахчы туһалаах кэпсэтии буолла, элбэҕи биллим-көрдүм, наһаа астынным. Атын омук буоларым быһыытынан, мин эһиэхэ, сахаларга, сүрдээҕин ымсыырабын. Итиэннэ манныгы этэбин: Ил Дархан иһинэн үлэлиир Тылы сайыннарыыга сүбэ көһө сылдьар мунньахтарын хотугу улуустарга, зоналарынан арааран тэрийиэххэ наада. Холобур, Индигир зонатыгар түөрт улуус, Халыма түбэтигэр үс улуус, Дьааҥы эҥээр эмиэ оччо улуус баар. Төрүт олохтоох хотугу омуктар түөлбэлээн олорор нэһилиэктэрин хабан, бу маннык кэскиллээх кэпсэтиилэри таһааран, чопчу быһаарыылары ылыныы биһиэхэ олус көмөлөөх буолуо этэ.

Үс сүрүн суол

Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйаачы Александр Жирков бэйэтин этиитигэр үс суолга тохтоото:

-- Арассыыйа 2020 с. ылыммыт саҥа Конституциятыгар нуучча тыла судаарыстыбаннаһы үөскэппит омук тылын быһыытынан күүскэ өйөнүөхтээҕин, харыстаныахтааҕын туһунан балаһыанньа киирбитэ. Ол кэмтэн ыла бу хайысханан күүстээх үлэ ыытыллар, ити сөптөөх эрээри, хамсааһын атын олохтоох омуктар тылларын суотугар барыа суохтаах. Судаарыстыбаннай тылы кытары сэргэ национальнай өрөспүүбүлүкэлэр төрүт тылларын өйөөһүн, харыстааһын эмиэ ыытыллыахтаах.

Онон билигин икки сокуон барылыгар үлэ ыытыллар. Арассыыйа судаарыстыбаннай тылын туһунан сокуон барыла Конституцияҕа уларытыы киирээтин кытары оҥоһуллубута. Бу сокуон кэккэ уларытыылар кэннилэриттэн иккис ааҕыыга киирээри турар. Ааспыт ый 26 күнүгэр ыытыллыбыт бүтэһик оробуочай мунньахха мин сылдьыбытым, этиилэрбин тиэрдибитим. Мунньах түмүгүнэн балачча улахан уларыйыы киирбитэ, бастакы барылтан элбэх этии уһуллубута. Бастатан туран, «Арассыыйа судаарыстыбаннай тылыгар» диэн этии, иккиһинэн, бибилэтиэкэлэр, маассабай иһитиннэрэр сириэстибэлэр, реклама уонна Градостроительнай кодекс тустарынан федеральнай сокуоннарга уларытыылары киллэрэр туһунан этиилэр сотулуннулар. Сокуоҥҥа «Арассыыйаҕа нуучча тыла соҕотох судаарыстыбаннай тыл буолар» уонна иккиһинэн «национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин сокуоннарынан төрүт тылларын киллэриэхтэрин сөп» диэн сурулунна. Дьэ манна тирэҕинэн, биһиги бэйэбит тылбытын илдьэ хааллыбыт.

Иккис сокуон билигин дьүүллэһиигэ сылдьар «Арассыыйа норуоттарын тылларын туһунан» сокуон барыла буолар. Видеокэнмпириэнсийэ киэбинэн тэриллибит сүбэ мунньахха биһиги өрөспүүбүлүкэбит бэйэтин этиилэрин киллэрбитэ. Болдьоҕо ыам ыйыгар диэн этэ да, билигин тоҕо эрэ тохтоон олороллор. Ол эрээри, сорох сокуоннары атырдьах ыйыгар ылынааччылар, оччотугар биһиги отуойкаҕа олорон хаалар кутталлаахпыт.

Билэргит курдук, үөрэхтээһин туһунан сокуон 1992 с. ылыллыбыта. Онно национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин тылларынан үөрэнэр бырааптаахтарын туһунан суруллубута. 2012 с. ылыллыбыт саҥа сокуоҥҥа «судаарыстыбаннай тылы (нуучча тылын) үөрэтиэхтээхтэр, оттон бэйэлэрин тылларын үөрэтиэхтэрин сөп» диэн суруллубут. Ол эбэтэр төрүт тылы үөрэтии судаарыстыбаннай тылы үөрэтиини мэһэйдиэ суохтаах диэн. Бу этии сыл-хонук баран истэҕин аайы дьиппинийэн, национальнай өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрин тылларынан үөрэтиилэрин федеральнай министиристибэ ирдээбэт буолан иһэр. Өрөспүүбүлүкэ Үөрэҕин министиристибэтэ бу дьыаланан бэйэтин үтүө баҕатынан эрэ дьарыктанар курдук быһыы-майгы үөскээтэ, боппуруос өрөспүүбүлүкэ бэйэтин көрүүтүгэр уонна уопсастыбаннаска сүктэрилиннэ. Ол иһин ити айманаҕыт. Саха тылын үөрэтэрин-үөрэппэтин тустаах оскуола бэйэтэ быһаарар диэн буолар, оттон оскуола төрөппүттэргэ сигэнэр. Саха тылын учууталларын иккис сийиэһин уурааҕар олоҕуран, Үөрэх уонна билим министиэристибэтигэр саха тылын сүрүннүүр исписэлиис ыстаата көрүлүннэ.

Сир-дойду аатын-суолун сахалыы суруйууга сөптөөх үлэ ыытылла турар. Оттон нууччалыыга уларытыыны киллэрэр уустук. Холобур, Халымаҕа Улахан Туона диэн күөл баар, «туона» диэн тыл муҥхалааһыҥҥа ситимнээҕин саха дьоно билэбит, каартаҕа бу аат «Улахан Тоня» дэммит. Ханнык Тоняный? Биир да төрүт сахалыы, эбэҥкилии, эбээннии буукубата суох Кэбэргэнэ нэһилиэгин аата «Кубергеня» буола сылдьар. Хаһааҥҥы эрэ эспэдииссийэ сурукка киллэрбит, маннык олус олуона тылларын көннөрөргө үлэ барар эрээри, бириэмэ эрэйиллэр. Бастаан Бырабыыталыстыбата хамыыһыйата көрөр, онтон Ил Түмэн уурааҕа тахсар, салгыы Арассыыйаҕа ыытыллар. Федеральнай сокуон быһыытынан, Федеральнай кэрискэҕэ уларытыыны киллэрии болдьоҕо чопчу ыйыллыбат, баҕар сарсын, баҕар эһиил, баҕар 10, баҕар 50 сылынан көрүллүөн сөп.

Уһуйааҥҥа сахалыы бөлөҕү, оскуолаҕа сахалыы кылааһы арыйыыга баҕа наада. Онон Үөрэх уонна билим министиэристибэтэ төрөппүттэри, уопсастыбаннаһы, тустаах биэдэмистибэлэри, тэрилтэлэри кытары күүскэ үлэлиэх итиэннэ бытархайыттан саҕалаан улаханыгар тиийэ, ирдэбили күүскэ туруоруох тустаах. Оттон эйгэни үөскэтиигэ бэчээт, култуура, билим тэрилтэлэрэ... бары үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Ону өссө күүһүрдэн, кэҥэтэн иһиэххэ.

Хаартыска: улуус медиа.