Уопсастыба

Аҕата Байанайдаах булчут

Никандр Егорович биһикки айбыт аҕабыт биир – Егор Данилович Саввинов диэн Сунтаар улууһун Күүкэй нэһилиэгин байанайдаах булчута этэ. Аҕа дойду Улуу сэриитин сылларыгар дойду валютатын хаҥаппыт ураты үтүөлээх. 1947 с. «Саха АССР биллиилээх булчута» диэн бэлиэнэн биир бастакынан наҕараадаламмыта.

Оҕонньор ырыаны-тойугу, ордук оһуокайы олус сөбүлүүрэ, кулуупка  үҥкүү тылын этэрэ, кыыс дьахталлар диэки дьээбэлээхтик көрө-көрө, дьиибэлээх-хооболоох түгэннэри  хоһуйара, дьону-сэргэни кэрэхсэтэр, бэйэтигэр тардар  быһыылааҕа. Онон даҕаны эбитэ буолуо, «туора»  хас да оҕолооҕо, ол иһигэр мин. Оҕонньор бултаатаҕына, булдуттан анаан бэрсэр идэлээҕэ дииллэр. Кэлин ойоҕос оҕолоро бары үөрэхтээх дьон буоланнар, кинилэринэн киэн туттар сурахтааҕа, кэргэнин «эн оҕоломмот буолаҥҥын, хаарыан оҕолорум туора сылдьаллар» диэн кыһыйара иһиллэрэ. Мин оҕонньору кытары биир бөһүөлэккэ олорор буолан, от үлэтигэр биирдэ эмит көмөлөһөрүм. Кэргэннэнэн тиийбиппэр, анаан кэлэ сылдьыбыта, кийиитин көрөн астыммыта.

– Мин  да хатыҥ мас курдук кыраһыабай кэргэннээҕим, «ыспаанка» саҕана күн сириттэн күрэммитэ, икки уол оҕом ийэлэрин батыспыттара.  Ииппит аҕам ыалга хамнаска сылдьар кыыһы кэргэн ыларбын тэрийбитэ, -- диэн кэпсээбитэ.

Ол Маарыйатыттан Никандр уонна Нина төрөөбүттэр. Никандр Сунтаарга сэттэ кылааһы бүтэриэҕиттэн Дьокуускайга барбыта. Интэринээккэ олорон 2 №-дээх орто оскуоланы бүтэрбитэ, салгыы түмэлгэ үлэлээбитэ. Сэбиэскэй аармыйаҕа сулууспалаан баран, 1957 с. Москубаҕа кинооператор үөрэҕэр туттарсан киирбитэ. Эһиилигэр балта Нина Омскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын институтугар киирбитэ. Ийэлээх аҕалара оҕолоро үрдүк үөрэххэ киирбиттэриттэн муҥура суох үөрбүттэрэ. Эбиитин  Никандр миллионер-холкуос бэрэссэдээтэлин кыыһын  кэргэн ылбыт сураҕа иһилибитэ. Ощепковтар күтүөттэрин ытыс үөһэ түһэрбиттэрэ, үөрэнэригэр уонна айымньылаахтык үлэлииригэр кыах биэрбиттэрэ. Кэргэнэ Роза Петровна историк идэлээҕэ, биэнсийэҕэ тахсыар диэри Национальнай архыыпка үлэлээбитэ.

Айымньылаах үлэ үөһүгэр

Аан маҥнай көрбүт «Мы из Кронштада» киинэтиттэн Никандр бу алыптаах эйгэҕэ тардыстыыта саҕаламмыта. Сайыҥҥы сынньалаҥ кэмигэр аҕата илимниир тыытынан төрөөбүт-үөскээбит Күүлэтин күөлүн уһаты-туора эрдэн туораталыыра, туохтан да куттаммат «Балтика» мотуруоһа буолан, ыһыы-хаһыы бөҕөтүн түһэрэрэ, бииргэ үөскээбит доҕотторугар омуннаан-төлөннөөн туран кэпсиирэ уонна кинооператор буолан дьиктилээхэй киинэлэри устуоҕун ыралыыра.

Ыра санаа олоххо киириитэ дьулуурдаах, дьаныардаах буолууну ирдиирэ, ону толороору Бүтүн сойуустааҕы кинематография судаарыстыбаннай институтун операторскай факультетыгар хаста да туттарсан, улахан куонкуруһу ааһан, үөрэххэ киирбитэ.  1962 с. «Саха ырыата» диэн  Тээнэ уонна Токко булчуттарын, табаһыттарын туһунан сырдатар дипломнай үлэтин туйгуннук көмүскээн, сахаттан маҥнайгы  үрдүк үөрэхтээх кинооператор аатын ылан, төрөөбүт-үөскээбит дойдутугар айымньылаахтык үлэлиир ыра санаалаах тиийэн кэлбитэ. Илин Сибиирдээҕи документальнай киинэлэри түһэрэр киностудия Саха Сиригэр кэрэспэндьиэнинэн ананан,  үлэлээбитинэн барбыта.

Төрөөбүт Сахатын Сирин усталаах-туоратыгар баараҕай тутуулары, хоту сир хорсун-хоодуот үлэһит дьонун, оччотооҕу үлэ үөрүүтүн киинэҕэ дьүһүйбүтэ. Саха Сирин талба талааннаахтарын: худуоһунньуктары, суруйааччылары, артыыстары уо.д.а. идэлээхтэри үйэтиппитэ.

Никандр Саввинов оҥорбут киносюжеттара сурунаалларга киинэ буолуон иннигэр тахсалларын ордук тыа дьоно, кырдьаҕастар сэргии, астына көрөллөрө. Ол аайы, мин, быраата киһи, олус астынарым уонна кини курдук үөрэхтээх киһи буолан, дьоммун-сэргэбин үөрдэ-көтүтэ сырыттарбын дии саныырым.

Кинигэлэрэ 

Айымньылаах, дьулуурдаах, умсулҕаннаах үлэтин туһунан Никандр   Егорович «Конвас-Автомат» кинокамера уһун олоҕо» диэн кинигэтигэр олус бэркэ суруйан турар. Кинигэ кини бииргэ үлэлээбит доҕотторо И.С. Жараев, В.А. Томскай үтүө көмөлөрүнэн тахсыбыта, мин эрэдээксийэлээбитим. Кинигэ бастаан «Быраһаай, «Конвас» кинокамера» диэн ааттааҕа. Саха маҥнайгы кинооператора айымньылаах үлэтин киһи долгуйар гына олус  үчүгэйдик, ааптар киинэ аппараатын кытары сэһэргэһэ олорорун курдук суруйбут этэ. Никандр Егорович сахалыы да, нууччалыы да үчүгэйдик суруйара, бэркэ уруһуйдуура.

Иккис кинигэтэ «Якутия – киносьемочная площадка» диэн ааттааҕа. Саха сиригэр киинэни устуу устуоруйатын баар докумуоннарга олоҕуран суруйбута. Саха киинэтин уонна саха циркатын тэрилтэлэрин аан-бастаан тэрийбит, сүһүөҕэр туруорсубут ураты үтүөлээх, талааннаах артыыс С.Н. Сивцев-Доллу Никандр Егорович саха киинэтин устуоруйатын идэлээх киһи быһыытынан сиһилии суруйбутун уонна кандитатскай диссертациятыгар улаханнык туһаммытын туһунан кэпсээбиттээҕэ.

Үөрэнээччилэрэ умнубаттар

Никандр Егорович биэнсийэҕэ тахсыан иннинэ, кылгас кэмҥэ култуурунай-сырдатар училищеҕа устудьуоннары хаартыскаҕа түһэриигэ уонна киинэҕэ устууга үөрэппитэ.

Тыа сириттэн кэлбит үгүс ыччаты хаартыскаҕа түһэрии, киинэҕэ устуу кистэлэҥнэригэр сыһыарбыта. Ол ыччаттар дойдуларыгар тиийэн, култуура эйгэтигэр таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ-хамсаабыттара, үгүстэрэ улуустарыгар уонна нэһилиэктэригэр бастакы телестудиялары тэрийэн үлэлэппиттэрэ. Кинилэр учууталларын үтүө-мааны тылларынан ахталлар.  

Сурт кэриэстээх, өтөх төҥүргэстээх

Төһө да солото суох буоллар, Никандр Егорович оҕолорун иитиитинэн дьарыктанар эбит. Ол курдук, оҕолоро кыраларыгар дьиэтээҕи хаһыаты таһаарар үгэстээх эбиттэр. Ол хаһыат нүөмэрдэрэ билигин да бааллар. Ыал аҕата оҕолорун иитэр биир ньымата буоллаҕа.

Кыыһа Светлана Никандровна үөрэҕинэн географ идэлээх. Аҕатын сабыдыалынан, бэрэпиэссэр Николай Климович Антонов салалтатынан саха тылын диалектарын үөрэтэр эспэдииссийэлэргэ Үөһээ Өлүөнэнэн уонна  Байкалынан сылдьыбыта, сирдэр ааттарын кэрэхсээн, дипломнай үлэ суруйбута. Ол эрээри, нууччалыы тыллааҕа мэһэй буолан, биэнсийэҕэ тахсыар диэри статуправлениеҕа үлэлээтэ.

Уола 1990-с сылларга СГУ геолого-разведочнай факультетыгар   үөрэммитэ. Биллэр демократ, бииргэ үөрэммит табаарыһа Сергей Юрков сабыдыалынан, оччотооҕу уопсастыбаннай хамсааһыҥҥа кыттыһара. Аҕатыттан үөрэммитинэн, «күөхтэр» хаһыаттарын таһаарара. Кэлин кэргэнинээн «Северовед» кыһаҕа компьютерщигинан үлэлээбитэ. Улахан талааннаах уонна кыахтаах киһи идэтинэн үлэлээбэккэ хаалбытыттан  хомойо саныыбын.

Култуурунай-сырдатар училищеҕа үлэлии сылдьан, Никандр Егорович инсуллаан суорҕан-тэллэх киһитэ буолбута. Көрүү-истии үчүгэй буолан уонна эмтиир быраастар кыһамньыларынан, дьиэ иһигэр сылдьар, наадатын син тиэрдэр буолбута. Роза Петровна барахсан кэргэнин кыһыл оҕолуу бүөбэйдээбитэ. Ол сылдьан, бэйэтэ да эдэр эрдэҕитэн ыарыһах киһи, эмиэ инсуллаабыта. Ама да ааспытын иһин, биир дьиэ иһиттэн икки киһи суорҕан-тэллэх дьоно буолбута дьулаан этэ.

Светалаах Саша ийэлээх аҕаларын кыра оҕолуу бүөбэйдээннэр, төрөппүттэрин иннигэр ытык иэстэрин чиэстээхтик толорбуттара. Биһиги, аймахтара, таһыттан сылдьан көмөлөспүппүт. Роза Петровна уһаабатаҕа, сотору олохтон туораабыта. Никандр Егорович кэргэнэ тыына быстыбытыгар эр киһилии кытаанахтык туттуммута. Кини 1993 с. балаҕан ыйын 11 күнүгэр, 60 сааһын туолуо икки ый иннигэр олохтон барбыта.

Саха киинэтин сайдыытыгар маҥнайгы хардыыны Никандр Егорович Саввинов оҥорбутунан, биһиги дьоһуннаахтык киэн туттабыт.   

Василий ИЛЛАРИОНОВ, ХИФУ бэрэпиэссэрэ