Тыа хаһаайыстыбата

Быйыл табаны иитии туругун, табаһыттарга көрүллэр өйөбүллэр уонна инники былааннар тустарынан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин үгэс буолбут хотугу салааларга уонна балык хаһаайыстыбатын отделын салайааччы Иннокентий Баланов маннык кэпсиир:

163 тыһыынча таба

– Хотугу төрүт салааҕа (табаны иитиигэ, килиэккэлээх кыылы иитиигэ, бултааһыҥҥа уонна балыктааһыҥҥа) идэтийэр хаһаайыстыбалар өрөспүүбүлүкэ сирин-уотун 60 %-ын иччилээн, көрөн-истэн олороллор.

Чопчу таба иитиитин салаатын ыллахха, күн бүгүҥҥү туругунан өрөспүүбүлүкэҕэ 163 637 таба баар. Бу салааҕа 106 хаһаайыстыба: алта аахсыйалаах уопсастыба уонна хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ, 10 муниципальнай унитарнай тэрилтэ, биир хааһына тэрилтэтэ, 49 аҕа ууһун общината, 28 производственнай кэпэрэтиип, 17 бааһынай хаһаайыстыба идэтийэллэр. Олорго холбоон 1 221 киһи (989 табаһыт, 232 чуумсук) үлэлиир.

Ордук элбэх таба Усуйаанаҕа (32 014), Анаабырга (22 463) уонна Аллараа Халымаҕа (16 653) баар. Ааспыт 2021 сыл түмүгүнэн, 41 414 тугут ылыллан, тугут дьыалабыай тахсыыта ортотунан 56 %-ҥа тэҥнэстэ, улахан табаны чөл тутуу 88 % буолла. Төрүөх дьиҥинэн куһаҕана суох этэ эрээри, туундара эргин кыһын саҕаланыытыгар ардахтаах тоҥоруу буолан, лабыкта мууһунан бүрүллүбүтэ, кэккэ улуустарга сайыҥҥы ойуур баһаардара тураннар, мэччирэҥ былдьанан, табалар бэрт ыараханнык кыстаабыттара, оттон Томпо уонна Алдан улуустарыгар күһүн олус уһаабыта оҕуста.

Адьырҕалары утары охсуһуу

Айылҕа араас тургутуутугар, аны адьырҕа кыыллар эпсэн, кыһалҕаны, үгүс кутталы үөскэтэллэр. Ойуур баһаардарыттан күрэнэн, бөрөлөр уонна эһэлэр көһө сылдьаллар. Алдан, Нерюнгри, Өлөөн, Эдьигээн, Эбээн Бытантай улуустарыгар бөрө элбэх. Холобур, Нерюнгрига бөрөлөр 794 табаны тартылар! Хаһаайыстыбалар туруулаһа сатыыллар, бөрөнү бултаһар биригээдэлэри тэрийэн, сыл устатыгар 410 бөрөнү өлөрөн, тириитин «Сахабулт» аахсыйалаах уопсастыбаҕа туттардылар.

Өлүөхүмэ, Томпо, Алдан уонна Нерюнгри улуустарыгар эһэ элбээбитэ бэлиэтэнэр. «Томпо» фактория кэпэрэтиип табаһыттара сааскы төрүөх саҕана биэс эһэни өлөрбүттэрэ.

Племенной үлэ

Силиэксийэлиир-племенной үлэҕэ идэтийэр түөрт хаһаайыстыбалаахпыт. Даҕатан эттэххэ, дойдуга бигэргэммит таба түөрт боруодатыттан үс (эбээн, эбэҥки уонна чукча) боруода биһиэхэ иитиллэр. Ол курдук, эбэҥки боруода табатын иитиигэ «Өлөөн» МУТ, эбээн табатын иитиигэ Булуҥ улууһунааҕы «Приморскай», «Бороҕон» МУТ-тар уонна Өймөкөөн улууһун «Үчүгэй» УоПХ-та идэтийэллэр.

Таба хаанын саҥардарга уонна табаларын ахсаанын элбэтэргэ үлэлиир улуустарга табаны хааччыйыы үлэтэ былааннаахтык ыытыллар. Кэлиҥҥи үс сыл устатыгар 3 450 табаны атыылаһыы уонна илдьии ороскуота толуйулунна. Ити иһигэр «Өлөөн» МУТ Красноярскай кыраайтан 500 табаны, Үөһээ Халыма улууһун «Гевян» кэпэрэтиибэ Өймөкөөнтөн 100 табаны, «Золотинка» МУТ Өймөкөөнтөн 100 табаны, Аллайыаха улууһун «Илкэн» аҕа ууһун общината 50 табаны Усуйаанаттан, Эдьигээн улууһун общиналара Булуҥ улууһуттан 200 табаны ыллылар.

2021 сыл бүтүүтүгэр Аллараа Халыматтан 1200, Усуйаанаттан 800 таба Аллайыахаҕа, Абыйтан 500 таба Усуйаанаҕа илдьилиннэ. «Сэбээн» МУТ уонна «Үчүгэй» УоПХ 50 атыыр табаны, «Бороҕон» МУТ уонна «Орто Салаа» аҕа ууһун общината (Дьааҥы) 20 атыыр табаны атастастылар.

Пилотнай бырайыак – далга хаайан иитии

«Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр 2020-2024 сс. тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун итиэннэ ас-үөл ырыынагын сүрүннээһин судаарыстыбаннай бырагырааматын» чэрчитинэн, кэлиҥҥи үс сылга икки буойуна сыаҕа (Булуҥҥа уонна Усуйаанаҕа) тутулунна, 34 көһө сылдьар дьиэ, ыстаадалар көһө сылдьар маршруттарынан 24 дьиэ, 16 хараал тутулунна. Элбэх вездеход атыылаһылынна. «Хатыыстыыр» АУо-ҕа уонна «Томпо», «Турваургин» (Аллараа Халыма) кэпэрэтииптэргэ иис сыахтара сөргүтүлүннэ.

Өрөспүүбүлүкэ соҕурууҥҥу өттүгэр бырамыысаланнас балысханнык сайдыыта, тимир суол кэлиитэ, мэччирэҥ аччаабыта, адьырҕа кыыл элбээбитэ уо.д.а. үлэ ньыматын уларытары ирдиир. Инньэ гынан, «Хатыыстыыр» АУо-ҕа (Алдан) пилотнай бырайыагынан табаны далга хаайан иитиигэ киирэн эрэрбит. Онно анаан 50 км усталаах бүтэйдээх, күлүк сирдээх, харааллаах уонна маршруттарынан олорор дьиэлээх кэлим тутуу (кэмпилиэк) оҥоһулунна. Биир кэмпилиэги тутуу ороскуота 15 мөл. солк. тахсар, сылга түөртүү кэмпилиэги туттахха, уон сылынан хайалаах тайҕа зона хаһаайыстыбалара бары маннык ньыманан үлэлиир итиэннэ көрдөрүүлэрин лаппа тупсарар кыахтаахтар.

Үбүлээһин үрдэтилиннэ

Салааны өйөөһүҥҥэ быйыл 928 мөл. солк. көрүлүннэ, былырыын 725 мөл. солк. этэ. Онон биир табаҕа көрүллэр субсидия кээмэйэ маннык быһылынна:

1. Туундара зонатыгар – 4 995 солк., (былырыын 4 122 солк. этэ).

2. Туундара былаастаах ойуур зонатыгар – 5 545 солк., (былырыын 4 617 солк. этэ).

3. Хайалаах тайҕа зонатыгар – 6 694 солк., (былырыын 5 524 солк. этэ).

4. Тайҕа зонатыгар – 8 242 солк., (былырыын 8 039 солк. этэ).

Итини таһынан, 500 уонна онтон аҕыйах табалаах, «стандартнайа суох» дэнэр хаһаайыстыбалар табаларыгар 4 246 солк. көрүлүннэ, 2021 с. диэри 3834 солк. этэ.

Эдэр табаһыкка, эдэр исписэлиискэ

«Каадыр барытын быһаарар» диэн мээнэҕэ этиллибэт, каадыры олохсутууга үгүс хайысхалаах өйөбүл оҥоһуллар. Ол бастакы көрүҥүнэн таба хаһаайыстыбатыгар үс сыл устата үлэлииргэ дуогабардаспыт алын сүһүөх, орто анал уонна үрдүк анал үөрэҕи бүтэрбит эдэр исписэлиистэргэ ый аайы эбии төлөбүр көрүллүүтэ буолар. Хаһаайыстыба биэрэр хамнаһын таһынан, анал үрдүк үөрэхтээх эдэр исписэлиискэ 22 500, орто анал үөрэхтээххэ 16 500, алын сүһүөх анал үөрэхтээххэ 12 000 солкуобай бэриллэр. Онуоха кинилэр үс сыл үлэлииргэ кэпсэтэн, тустаах хаһаайыстыбаны итиэннэ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кытары дуогабар түһэрсэллэр.

2020 сыллаахха «Саха сирин Арктикатааҕы түбэтин уонна төрүт олохтоох аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар 2020-2024 сс. социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыылара» эрэгийиэннээҕи судаарыстыбаннай бырагыраама чэрчитинэн, «Эдэр табаһыт» диэн социальнай өйөбүл бырагыраамата оҥоһуллубута. Ол чэрчитинэн, ыстаадаҕа эдэр дьон үлэлиирин көҕүлээн, 35-гэр диэри саастаах табаһыт дьиэ-уот туттарыгар биир мөлүйүөн солкуобай бэриллэр. Бу көмөнөн иллэрээ сыл 11, былырыын 20 эдэр табаһыт туһанна. Быйыл 20 мөл. солк. көрүлүннэ уонна ааспыт өттүгэр бырагыраамаҕа Арктика зонатын табаһыттара эрэ кыттар буоллахтарына, билигин бары улуустар табаһыттара хабыллыахтара.

Инники соруктар

Таба ахсаана элбээн, саҥа техника, технология киллэриллэн истэҕин ахсын, хаһаайыстыбалар зоотехниктарга, инженердэргэ уонна астыыр-таҥастыыр салаа технологтарыгар наадыйан эрэллэр. Онуоха исписэлиистэри олохсутан үлэлэтэргэ «Земскэй доктор» курдук бырагыраама олоххо киириэн наада.

Оттон күннээҕинэн ыллахха, ыстаадаларга хараал саҕаланна, салгыы таба маассабай төрүөҕэ буолуо. Хаһаайыстыбалар салайааччылара ыстаадалары кытары ыкса сибээһи тутан олороллоро, ыстаадалар бигэргэммит маршруттарын тутуһан сылдьаллара, табаны чөл тутар, төрүөҕү мүччү туппат инниттэн, ардай аһыылаах кыыллартан көмүскэнэр дьаһаллары мөлтөппөккө, бөрөлөр ханан кэлэллэрин-баралларын кэтии сылдьаллара, наадалаах кэмигэр суһал дьаһаллары ылаллара ирдэнэр.