Культура

Сүһүөх уйбат диэбэккэбит

Сүрэх тылын истиэххэ

Сонун ыыры кэрэхсээммит

Сэниэлэнэ түһүөххэ

Күлүмүрэ.

Сатабыл, үөрүйэх, билии-көрүү быстыспат ситимнээхтэр. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, СӨ П.А. Ойуунускай аатынан Судаарыстыбаннай бириэмийэтин лауреата Б.Ф. Неустроев – Мандар Уус  тыл, сатабыл туһунан өйдөбүлү быһаарарыгар кыылтан – сүөлтэн атыммыт, уратыбыт, иэдьэгэй мэйиибит эргитиитэ уонна уон бабыа тарбахтарбыт имигэс хамсаныылара эбит диэн суруйар. Тарбаҕыҥ имигэс, сатабыллаах буоллаҕына өйүҥ – санааҥ да тобуллаҕас буолуохтаах.

Биллиилээх учуонай уонна уопсастыбаннай диэйэтэл У.А. Винокурова бу күннэргэ саха санаалаах, саха тыллаах кэрэхсии, сэргии көрсүбүт “Биһиги сахалар...” диэн  кинигэтин сүрэхтээбитэ. Онно сурулларынан,  чинчийээччилэр быһаарбыттарынан, тымныы сир, о.э. саха сирин олохтоохторун өйдөрүн сайдыыта биллэ үрдүк, атын сылаас дойдулаахтары куоһарар.  Тымныы күн-дьыл сабыдыала киһи толкуйдуур, өйүгэр – хатыыр дьоҕурун күүһүрдэр, онтон сылааска, итиигэ киһи мэйиитин үлэтэ бытаарар-сыппыыр. Атыннык эттэххэ, кырдьыга даҕаны, саха киһитэ өйдөөх буолан сатабыллаах – сатабыллаах буолан өйдөөх. Сатыыра, оҥороро саллан турбакка элбэх, мындыр буолан айылҕа, атын араас тас  дьайыылартан.

Итинэн сибээстээн, саха киһитин сатабылларыгар үөрүйэх буолууну нэһилиэнньэ бары араҥатыгар  эккэ хааҥҥа иҥэрэргэ туһуламмыт үлэлэри Хатас нэһилиэгэр бииргэ үлэлээһин чэрчитинэн ыытабыт.  Манна баар суох тумус туттар киһибит Мандар уус үөрэҕэр, эппитигэр  олоҕуран, биир сүрүн сыал, сүрүн тутулбут – орто дойду ханнык баҕарар олохтооҕо (омугуттан тутулуга суох) тус бэйэтин эрэ Ийэ өйө, Ийэ Тыла кини өйүн-санаатын үлэтин түмэн сатабылга, үөрүйэххэ тиийэр. 

Бу инники суруллубут санаалар чаҕылхай туоһулара Хатас олохтооҕо, СӨ «Норуот айымньытын сайдыытыгар кылаатын иһин» бэлиэ хаһаайката, Хатас нэһилиэгин норуодунай маастара, “Тускул” КК иһинэн үлэлиир “Утум иис” түмсүү салайааччыта, уһуйааччыта  Анна Петровна Пестерева күн бэҕэһээ “Симэх” норуот уус-уран оҥоһуктарын киинин Аржаков аатынан уулусса алтыс дьиэтигэр баар галереяҕа тус быыстапкатын туруорда.

Манна даҕатан эттэххэ, Анна Петровна кэргэнинээн Павел Петровичтыын, дьиҥ чахчы, бэйэ-бэйэлэрин ситэрсэн биэрэн оҕолордуун, сиэннэрдиин көлүөнэ ситимин туппут, сахалыы өйү-санааны эттэригэр-хааннарыгар иҥэрбит ыаллар.  Оҕолорбор да сиэннэрбэр да куруутун этэр этиим ити. Ол туһунан Анна Петровна маннык сэһэргиир – “ Тугу эмит оҥорор буоллуҥ да умсугуйан туран, утаппыттыы оҥоруҥ диэн. Тоҕо диэтэххэ, мин санаабар, умсугуйуу диэн наһаа улахан баҕа санаа уонна ол туһугар хамсаныы буолар. Баҕа санааҥ улахан, сыалыҥ соругуҥ чуолкай буоллаҕына муна-тэнэ барбакка сыаллаах – соруктаах үлэни оҥороҕун. Ол хаһан баҕарар кыайыылаах буолар. Ол баҕа санаа кыраттан саҕалаан улааттар улаатан иһиэхтээх дии саныыбын.   Холобур, киһи олоҕо ыллык суол курдук ардыгар кыарыыр, ардыгар кэҥиир, онтон эн чуолкай баҕа санаалаах буоллаххына, ол ыллыгыҥ аартыгы булларар. Мин олох эдэр сылдьан ыалдьан доруобуйабынан хаарчахтанан хааллыбытым. Сорох түгэҥҥэ барар сирим баҕана үүтэ, кэлэр сирим кэлэргэ үүтэ диэбит курдук буолбута. Дьэ,  оннук күннэргэ, дьиэ – кэргэн оруола сүрдээх улахан. Дьиэ – кэргэммэр, ордук аҕабытыгар Павелга махталым муҥура суох. Аҕабыт миэхэ, мин аҕабытыгар сыһыаммытынан  оҕолор иитиллибиттэрэ. Үчүгэй буоллун, куһаҕан буоллун бары бииргэбит диэн”.

Анна Петровнаҕа төрүт иис кистэлэҥнээх, умсугутуулаах аартыгын Арассыыйа норуодунай, СӨ норуодунай маастарын Дарья Семеновна Козлова салайыытынан арыйбыта. Анна Петровнаны кытта сэһэргэһиигэ манныгы кэпсээбиттээх:

«Уопсайынан иис-уус, баайыы, уһаныы мин олох оҕо эрдэхпиттэн эппэр-хааммар, санаабар баар. Бу олорон санаатахпына хайдах эрэ олоҕум кэрчик кэмин аайы иискэ-күүскэ сөптөөх дьону көрсөр эбиппин. Холобур, оскуолаҕа үөрэнэ сылдьан, интернакка олорор эрдэхпитинэ, бэйэбиттэн биир эрэ сыл аҕа ис иһиттэн талааннаах, саҥаттан-саҥаны саҕалыыр-көҕүлүүр Анна Иннокентьевна Стручкова дьүөгэлээх этибит. Оччолорго, сукуна унтуу муодата кэлбитэ, онтукайбын тигэн баран хоруоҥкалаан киэргэтэн диэн бэртээхэй оҥоһук тахсыбыта. Ону наһаа күндүтүк саныыбын. Аны ол кэнниттэн баайыынан үлүһүйэн эмиэ туһугар, ол кэмнээҕи муодунай таҥастары оҥостор этим. Билигин ааспыты саас сааһынан сааһылаан-наардаан көрдөххө, ол кэмтэн ылата баҕа санаа баар буоллаҕына, баарыттан-суоҕуттан иҥнибэккэ, санаабын уурбуппун оҥоро үөрэппит эбиттэр төрөппүттэрбит. Аҕам барахсан «спица» суох диэн буоллаҕына билисипиэт көлүөһэтин «спицатын» сытыылаан-төбөлөөн, күрүчүөк суох диэн буоллаҕына, сүүрбэлээх тоһоҕону чочуйан-аалан туттар тэрилим мэлдьи баар этэ, баайар сап суох буолан рейтузалары, суорҕаннары көтүрэн араас дьэрэкээн таҥаһы-сабы баайар этим.