Уопсастыба

Маастары кытта кэпсэтиэх санаа киирдэ эрээри, дьон элбэҕэ бэрт буолан, кыайан кэпсэппэтим. Онтон Оонньуулар бүтэһик күннэригэр ол павильону өҥөйөн көрбүтүм, долбуурдар кураанахсыйбыттар, били туой иһиттэртэн аҕыйах устуука хаалбыт. «Тыый, бу иһиттэри кэбэҕэстик да ылбыттар. Адьас долбуурдар тобус толору этилэр дии...», – диэн сөҕөн, саҥа аллайдым. Онуоха, бэрт сымнаҕастык көрбүт далбар хотун мүчүк гынна уонна: «Ээ, дьон сэҥээрэн ыллылар», – диэн хоруйдаата. Мин тутатына, диктофоммун ойутан таһаардым уонна: «Дьэ, билсиэххэ», – диэтим, онуоха, сэһэргэһээччим бэрт кэпсээннээх буолан биэрдэ...

Миигин сөхтөрбүт туой иһиттэри Таатта улууһун Тыараһа нэһилиэгиттэн сылдьар Ульяна Васильевна Матвеева оҥорбут. Кини алын кылаастарга учууталлаабыт, онтон биэнсийэҕэ тахсыар диэри кыргыттары иискэ үөрэппит, технология учууталларын методическай холбоһуктарын салайбыт. Прикладной ускуустуба араас көрүҥүн баһылаан баран, туойунан туойар идэлэммит. Санкт Петербургтан анаан оһох, гончарнай станок ылынан, туой иһиттэри оҥоруунан дьарыктаммыта быданнаабыт.

Ульяна Васильевна Бүтүн Арассыыйатааҕы 1-кы гончаардар куонкурустарыгар кыттан бириистээх миэстэҕэ тиксибит. Онтон кынаттанан, туойунан умсугуйан туран дьарыктаммыт. Оҥоһуктарын Кытайга быыстапкалаабыт. Сыллата «Якутия мастеровая» прикладной ускуустуба уонна уус-уран оҥоһук өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапка-дьаарбаҥкаҕа ситиһиилээхтик кыттар:

-- Кэнники эдэрдэр таҕыстыннар диэммин быыстапкаларга соччо кыттыбат буола сылдьабын. Ол оннугар оҥорон таһаарыыга үлэлэһэбин, – диэн кэпсиир маастар.

Төрүт уонна аныгы ньымалары дьүөрэлээн

Ол курдук, Ульяна Васильевна Тааттаҕа сылын ахсын ыытыллар «Иис.Уус.Ас» этнографическай бэстибээл түһүлгэтин барылын оҥорбут, итиэннэ мантан да атын өрөспүүбүлүкэтээҕи бэстибээллэри, быыстапкалары ыытыыга көхтөөхтүк кыттар. Кини көҕүлээһининэн, Д.К. Сивцев-Суорун Омоллоон аатынан Чөркөөх түмэлин уонна Ытык Күөллээҕи Хадаайы түмэлин сирдэригэр маһынан оттуллар, туойу буһарар оһохтор тутуллубуттар. Бу оһохторго Ульяна Васильевна туойу хайдах буһарарга, хайдах былыргылыы үүтүнэн уонна суоратынан туой иһити таҥастыырга (молочение) үөрэтэр. Маннык ньыманан таҥастаммыт иһит ууну тулуйар, өтүппэт буолар эбит:

-- Былыргы ньымалары аныгы технологиялары кытта дьүөрэлиибит. Туойу буһарар, таҥастыыр, ойуулуур араас технология баар. Саха туойа соҕуруу дойдулар, атын омуктар керамикаларыттан хаачыстыбатынан хаалсыбатын ситиһээри аныгы технологиялары туттабыт. Онон төрүт уонна аныгы технологиялар дьүөрэлэһэн тэҥҥэ сайдыахтаахтар дии саныыбын, – диир туойу ыллатар маастар.

Устуоруйаны сэгэтэн

Ульяна Васильевна атын туойдьуттар, күөсчүттэр үлэлэрин сэҥээрэн үөрэтэр. Кини этэринэн, саха туойун туһунан Андрей Андреевич Саввин эрэ сурукка хаалларбытын чурапчылар кинигэ оҥорон таһаарбыттар.

-- Дьигинэн, сахаларга түҥ былыргыттан туой оҥоһуктары оҥоруу баар. Сүрүннээн Кулун-атахтааҕы култуура саҕаттан күүскэ сайдыбыт. 17-18 үйэлэргэ уонна 19 үйэ саҕатыгар алаас аайы олоччу туой иһитинэн аһаан олорбуттар. Дьахталлар үксүн күөсчүт буолаллар эбит. Алааска айанньыт киһи киирэригэр ыраахтан күөсчүт туойу охсон лаһыгыратар тыаһа иһиллэрэ үһү. Оччотооҕу саха туой иһитэ арыый халыҥ уонна хаптаҕай түгэхтээх буолар. Ол иннинэ, Ымыйахтаах култуура кэмигэр, туой иһити чараас уонна төгүрүк түгэхтээх гына оҥороллор. Бу Байкал эҥэртэн, кумахтаах дойдуттан кэлэргэ, ындыыга илдьэ сылдьарга табыгастаах буоларын курдук оҥоһуллар эбит. 19-с үйэ ортото тимир, таас иһиттэр кэлбиттэригэр сыыйа күөсчүттэр суох буолан барбыттар.

Сахалар туой иһити сиэргэ-туомҥа тутталлар эбит. Оҕо төрөөтөҕүнэ хайаан да үүтү сылытарга анаан туойунан көһүйэ эбэтэр боччуук оҥоттороллор. Оҕо дьылҕата ол иһиттэн тутулутаах курдук саныыллар. Холобура, боччуук алдьанан хааллаҕына бу оҕо иринньэх буолсу диэн билгэлииллэр. Аны көмүлүөккэ күөстэрин буһараллар уонна иһити ылан баран, иһит турбут оннун, абааһы онон өҥөйбөтүн диэн, күлүнэн көмөллөр. Ойууттар, удаҕаттар киһини эмтээн баран, туой иһиккэ ыарыытын уган сиргэ көмөллөр.

Үрүмэни оҥорор, үүт кутар, арыылыыр туой иһиттэрэ тус-туһунан буолара. Туой көһүйэҕэ кутуллубут үүт аһыйбат. Туойга буспут ас, бэйэтин сүмэтигэр буһар буолан, ураты минньигэс амтаннаах буолар. Былырыын «Иис.Уус.Ас» бэстибээлбитигэр туой иһиттэргэ ас астаан дьоҥҥо амсаппыппыт. Онно буспут үүтү иһэн бараммын: «Үүт дьиҥнээх амтанын билбэккэ сылдьыбыт эбиппин», – диэн сөхпүтүм, оннук ураты амтаннаах этэ. Билигин аһы туой иһиккэ уган духуопкаҕа эбэтэр кирпииччэ оһоххо бүтэйдии тууйан буһараҕын. Онтон билиитэҕэ буһарарга туой иһити сыыйа сылытаҕын, кытаран турар уокка эмискэ уурбаккын, оччоҕуна иһит алдьаммат. Кутаа уотугар туойга аһы сыыйа буһардахха, наһаа минньигэс амтаннанар.

Былыр алаастан алааска уоту илдьэллэригэр туттар иһити туойтан оҥороллор. Холобура, биир алааска көмүлүөк уота умулуннаҕына, атын алаастан уоту туой иһиккэ уган аҕалан оттоллор эбит. Бу иһити «Уот ылар иһит» эбэтэр «Уоту иитэр иһит» диэн ааттыыллар. Уот, иһит иһигэр умуллан хаалбатын диэн, хайаҕастардаах буолар, бу хайаҕастарынан салгын киирэн чох уотун күөдьүтэр. Аны бу кыһыл чохтоох иһит үрдүгэр атын иһити ууран астарын, оҕо үүтүн сылыталлар, – диэн сэһэргиир Ульяна Васильевна.

Манна даҕатан эттэхпинэ, XXII-с Манчаары оонньууларын түмүктүүр үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ Оонньуу Уотун Ульяна Васильевна оҥорбут уоту иитэр иһитигэр уган Манчаары Баһылайга туттарбыттара.

Тилиннэрии

Ульяна Васильевна археологическай хаһыылартан булуллубут туой иһиттэри тилиннэриигэ үлэлэһэр. Өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн маннык үлэлэһэр киһи аҕыйах. Бу туһунан туойдьут маннык кэпсиир:

-- Хаһыылартан булуллубут иһиттэр ойууларын, быһыыларын-таһааларын, ханнык сиртэн булуллубутун барытын сыныйан үөрэтэбин. Холобура, Таатта Чымынаайы нэһилиэгин Чараҥ уонна Таллай өтөҕө диэн сирдэриттэн булуллубут туой иһиттэри учуонайдар үөрэппиттэрэ уонна Ымыйахтаахтааҕы, итиэннэ Кулун-атахтааҕы археологическай култууралар саҕанааҕы сэдэх булумньу буолалларын бигэргэппиттэрэ. Бу былыргы дьон олорон ааспыт сирдэригэр билигин хортуоппуй олордор бааһына баар. Онно сири хоруталларыгар элбэх кырамталар тахсаллар. Кыйыттан Харбала диэн үс килэмиэтирдээх сиртэн археологтар сэттэ туой иһит кырамтатын булбуттара. Мин бэйэм олбуорум аттыгар баар тэлгэһэттэн биир кырамтаны булбутум.

Ытык Күөллээҕи 1-кы №-дээх оскуола учуутала Михаил Михайлович Винокуров археологическай лааҕыры салайан үлэлэтэр. Мин кинилэри кытта бииргэ үлэлэһэбин. Оҕолор булбут кырамталарын ойуутун-бичигин, быһыытын-таһаатын үөрэтэн баран, биир сайын 10 иһити тилиннэрбитим уонна: «Оҕолоор, эһиги маннык иһиттэри булбуккут ээ», - диэн көрдөрбүтүм. Онуоха, дьэ, оҕолор харахтара чаҕылыйан, үөрэн-көтөн, наадалаах дьыаланан дьарыктаналларын өйдөөбүттэрэ.

Маны таһынан, Андрей Андреевич Саввин сиэргэ-туомҥа туттулар туой иһитин, Мэҥэ Хаҥаласка былыргы дьон олорон ааспыт сирдэриттэн булуллубут Анатолий Игнатьевич Гоголев сэттэ иһиттэрин уонна Өлүөхүмэҕэ дириҥ устуоруйалаах, баай ойуулаах-бичиктээх иһит баарын үөрэттим уонна тилиннэрдим. Биир киһи өбүгэлэрин алааһыттан биир туой кырамтатын булан үтүгүннэрэн түөрт иһити оҥотторбута уонна төрүттэрбит иһиттэрэ диэн үөрэн-көтөн аҕатын ини биилэригэр бэлэхтээн, дьиэ кэргэнин устуоруйатын үйэтиппитэ.

Бу археологическай булумньулар көстүбүттэрин кэннэ, Чымынаайыга иһити оҥорорго сөптөөх туой баара буолуо диэн көрдөөбүппүт эрээри, таба тайамматахпыт. Тааттаҕа баар туойдары эмиэ үөрэтэбит. Ыллыҥ да иһит оҥорор туой Таатта Кыйытын уонна Чурапчы Болтоҥотун икки ардыгар сытар Нуучча үрэҕэ диэн сиргэ баар. Былыр дьон онтон туой ылан көмүлүөктэрин да сыбаналлара, иһит да оҥороллоро.

Киһи үйэтин тухары үөрэнэр. Сиргэ тэпсэ сылдьар бадарааммытыттан лыҥкынас тыастаах иһити оҥорон таһаарыахха диэри олус элбэх үлэ ыытыллар. Маныаха үлэ кистэлэҥин барытын билиэххэ, үөрэтиэххэ наада.

Мин биир баҕа санаалаахпын, Сахабыт Сиригэр туой иһиттэр, оҥоһуктар түмэллэрин арыйарбыт буоллар, төрүт устуоруйабытын үйэтитиэ, харыстыа, салгыы сайыннарыа этибит, – диэн Ульяна Васильевна ымыы оҥостубут ыра санаатын үллэстэн кэпсээнин түмүктээтэ.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Ааптар хаартыскаҕа түһэриитэ