Общество

Бу операны бүлүүлэр биир дойдулаахтарын, композитор Марк Жирков төрөөбүтэ 130 сылынан туруордулар.

Бастаан Бүлүү куоратыгар, онтон Дьокуускайга Опера уонна балет тыйаатырыгар оонньообуттара.

Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү тыйаатырын национальнай үстүрүмүөннэргэ оркестрын салайааччыта Николай Петров салалтатынан бүлүүлэр бэйэлэрэ доҕуһуоллаатылар.

Операҕа 150 киһи кытынна, олортон 105-һэ -- Бүлүү нэһилиэктэриттэн. Кырдьык даҕаны, норуот сомоҕолоһуутун күүһэ буолбаат?!

Таптал истиҥ сыһыанын арыйар туруоруу сүрүн дьоруойа– Сыгый Кырынаастыыр. Оруолу Салтанат Маччаева уонна Нарыйа Николаева толордулар. Кини тапталлааҕын Дэгэнэ Дугуй оруолун Василий Николаев итэҕэтиилээхтик тириэртэ.

Маннык улахан испэктээги баҕардыҥ даҕаны туруорбатыҥ чахчы. Хас эмэ ыйдаах үлэ түмүгэ буоллаҕа эбээт.

Дьээбэни дьиҥнээххэ кубулутан

Улуус баһылыга Сергей Винокуров Марк Жирков аатын үйэтитиигэ киэҥ далааһыннаах үлэни ыытар. Ол курдук, 2018 сыллаахха кини көҕүлээһининэн үрдүк үөрэх кыһаларыгар үөрэнэр эдэр толорооччуларга М.Н. Жирков аатынан «Академическое пение» куонкурус биллэриллибитэ. Бүлүү куоратыгар М.Н. Жирков аатынан Култуура дыбарыаһын туттаран киллэттэрдэ. Аны, сыл анараа өттүгэр, эмиэ муус устарга, бүлүүлэр эдэр пианистарга анаан, М.Н. Жирков аатынан норуоттар икки ардыларынааҕы куонкуруһу тэрийбиттэрэ.

Инникитин даҕаны Марк Жирков аатын үйэтитиигэ, кэлэр көлүөнэҕэ кини култуурунай нэһилиэстибэтин хаалларарга былааннара элбэх. Араас кэмпириэнсийэлэр, көрсүһүүлэр, кэнсиэрдэр утумнаахтык тэриллэллэр. Холобур, кулун тутар 15 күнүгэр өрөспүүбүлүкэ муусукаалынай уопсастыбаннаһын кытары “төгүрүк остуолга” үйэтитии туһунан кэпсэппиттэрэ.

Сиһилии улуус баһылыга Сергей Винокуров маннык кэпсиир.

--Оруобуна сыл анараа өттүгэр Москуба куоракка Чайковскай аатынан судаарыстыбаннай консерваторияҕа пианистар норуоттар икки ардыларынааҕы куонкурустарын тэрийбиппит. Онно проректор Виталий Александрович Катков сэһэргэһэ олорон: “Бүлүүлэр сүрдээх дьоҥҥут ээ, маннык улахан таһымнаах күрэһи ыытаҕыт, -- онтон дьээбэ курдук эбэн биэрбитэ: -- Аны эһиил опера аҕаларгыт буолуо”, -- диэн.

Ол тыла төбөбөр хатанан хаалбыта. Толкуйдаан баран: “Тоҕо сатаныа суоҕай? Боруобалыахха сөп”, -- дии санаабытым. Марк Жирков туһунан хас даҕаны кинигэни бэчээттэппит, фотоальбом тахсыбыт буолан, “Сыгый Кырынаастыыр” хаһан даҕаны турбатаҕын билэр этим. Онон бу айымньытын сыанаҕа туруорарга тоҕоостоох кэм тосхойбута. Режиссер Прокопий Неустроевы кытары санаа атастаспытым. Кини өйөөбүтэ. Композитор Кирилл Герасимов, дирижер Николай Петров эмиэ сөбүлэспиттэрэ. Кыыл Уолун аатынан Үҥкүү тыйаатырын дириэктэрэ Александр Иванович Алексеев күүс-көмө буолбута. Дьэ, онон, итиччэ улахан өйөбүлү ылан баран, түһүнэн кэбистибит.

75 сыл буолан баран

Историяны сэгэтэн көрдөххө, Марк Жирков Саха Сирин идэтийбит муусукалынай-театральнай ускуустубатын төрүттээччитэ буолар. Кини айымньытынан «Ньургун Боотур» опера 1947 сыл муус устар 25 күнүгэр улахан сыанаҕа турбута. Эмиэ бу сыл, эмиэ муус устар 27 күнүгэр, «Сыгый Кырынаастыыр» опера кылгас быһа тардыытын толорбуттара. Норуоппут култуурата ырылхайдык арыллар опералара дьон сэҥээриитин ылыан ылбыттара. “Ньургун Боотуру” 1957 с. Москубаҕа оонньообуттара. Оттон “Сыгый Кырынаастыыр”, 75 сыл буолан баран, бу иллэрээ күн саҥардыы Москубаҕа оонньонно.

Бу санаатахха, сэрии бүппүтэ икки эрэ сыл кэнниттэн туруоруллубут опералар өрөспүүбүлүкэбитигэр култуура уонна ускуусутуба сайдыытыгар  төһөлөөх улахан кылааты киллэрбиттэрэ буолуой?

«Сыгый Кырынаастыыр» операҕа ХV үйэ бүтүүтэ кэпсэнэр. Саха норуотун ырыатыгар олоҕуран суруллубут муусука норуоттан тахсыбыт талааннар толорууларыгар уһулуччу атыннык, истиҥник иһиллэр эбит. Бу лирико-бытовой опера түөрт чаастан турар. Марк Жирков уонна Генрих Литинскэй  опералара биһиги норуоппут баай историятын арыйарга өссө биир улахан төһүү күүс буолара саарбахтаммат.

Табылынна

“Сыгый крынаастыыр” операны сахалыы үстүрүмүөннэргэ доҕуһуоллуур кыаҕы биэрбит киһинэн СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ, СӨ өрөгөйүн ырыатын ааптара Кирилл Герасимов буолар. Кини этэринэн, ускуустуба идэтийбит артыыстара норуоту кытары маннык бииргэ үлэлээтэхтэринэ, норуот бэйэтин ускуустубата тахсар эбит. Кирилл Афанасьевич Марк Жирков “Хотугу сибэкки” оператын эмиэ чөлүгэр түһэрбит үтүөлээҕин билэбит.

Опера туруоруутун туһунан Кирилл Афанасьевич Герасимов маннык кэпсиир:

--“Сыгый Кырынаастыыр” операны Марк Николаевич 1944 сыллаахха Генри Литинскэйдиин Москубаҕа суруйбуттара. 1947 сыллаахха “Ньургун Боотур”  турбута. Саха АССР 25 сылыгар анаммыта. Оттон “Сыгый Кырынаастыыр” араадьыйаҕа кылгастык толоруллубута эрэ. Ол кэнниттэн 2017 сыллаахха, Марк Николаевич 125 сыллаах үбүлүөйүнэн, Бүлүү баһылыга Сергей Николаевич көҕүлээһининэн, М.Н. Жирков айымньыларын сөргүтэргэ быһаарыныы ылыллыбыта. Эрэдээксийэлиир хамыыһыйа тэриллэн, айымньылара бэчээммиттэрэ. Билигин саха национальнай үстүрүмүөннэригэр анаан таҥыллан оҥоһуллубут барыйааннаах. Биһиги ис куппутун, тирэхпитин оҥорор улахан операны дьон-сэргэ сэҥээрдэ.

 Опера – ускуустуба чыпчаал көрүҥэ. Онно норуот самодеятельноһа тардыһара олус хайҕаллаах. Духуобунаска, сырдыкка талаһарын көрдөрөр. Билиҥҥи дьалханнаах кэмҥэ сомоҕолоһуу идиэйэтэ турбута олус кэмигэр сөп. Тыа сирин дьоно атын иэйиигэ киирдилэр.

Сахалыы национальнай үстүрүмүөннэргэ партитураны көһөрүү уратылардаах. Опера мэлдьи симфоническай оркестр доҕуһуоллаах диэн суруллар. Оттон биһиэхэ бастакы сыал – симфоническай доҕоһуолу норуот оркестрыгар көһөрүү этэ. Ол туспа үлэни эрэйэрэ. Маныаха мин уопуттаах этим. Маҥнайгы идэм баянист, 80-с сылларга саха национльнай оркестрын мусукаалынай училищеҕа салайа сылдьыбытым. Аны Уфаҕа ускуустуба институтугар норуот үстүрүмүөннэрин кылааһын бүтэрбитим. Кэлин Новосибирскайдааҕы Глинко аатынан консерваторияны. Онон сатаныаҕар бүк эрэллээҕим.

Норуот бырайыагын элбэх киһи сыаналаата. Марк Жирков аатынан өрөспүүбүлүкэ бүттүүнэ киэн туттар. Кэнники сылларга аатын үйэтитиигэ кэккэ үлэ барда. Кини үлэлэрэ, айымньылара өр сылларга кыайан тахсыбатахтара, маныаха национальнай бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ култуура министиэристибэтин кытары холбоһон, түөрт айымньытыгар кинигэ таһаарбыттара. Маны тэҥэ биир фотоальбом бэчээттэммитэ. “Выдающиеся люди Якутии” сиэрийэҕэ Марк Жирков эмиэ тахсыбыта. Кини аатын 80-тан тахса караттаах алмааска иҥэттэрбиттэрэ. Мэтириэтин куйаарга илдьэ тахса сылдьыбыттара уонна “Ньургун Боотур олоҥхото космоска ылламмыта.

Кирилл Герасимов Бүлүү историятыгар хаһан даҕаны буолбатах улахан туруоруугу кыттыспыт бары нэһилиэнньэҕэ улахан махтал тылларын тиэрдэр.

Сүрүн идиэйэ - сомоҕолоһуу

Операны туруорааччы режиссер, СӨ үтүөлээх артыыһа Прокопий Дмитриевич Неустроев буолар. Опера муусукаалынай эрэдээктэрэ -- Үҥкүү национальнай судаарыстыбаннай тыйаатырын уус-уран салайаччыта, сүрүн дирижера, СӨ ускуустубатын үтүөлээх диэйэтэлэ Николай Павлович Петров.

Прокопий Неустроев кэпсииринэн, киниэхэ аан маҥнай этии киирбитигэр, олус соһуйбут. “Түөрт чаастан турар операны норуот самодеятельноһа хайдах туруоруой?” диэн дьиксиммитин кэпсиир. Аны туран, бу опера хаһан даҕаны сыанаҕа туруоруллубатаҕа, 75 сылы быһа ирдэниллибэккэ сыппыта эмиэ толкуйдаппыт. Ол эрээри кэпсэтэн-кэпсэтэн, иннин ылан, “айар-тутар күүстэр” мунньуллан барбыттар. Үҥкүү тыйаатырын оркестра сөбүлэҥин биэрбит, Николай Павлович сөбүлэспит. Үҥкүүһүттэри Светлана Прокопьевна Бессонова эрчийиэх буолбут. “Биир сүрүн боппуруос  ырыаһыттары бэлэмнээһин этэ. Опера сүнньэ – ырыаһыттарынан. Ааспыт сыл ыам ыйыттан кастинг ыытан, Бүлүүнү биир гына айаннаан, дьону талан, сүүмэрдээһин ыытыллыбыта. Аны толорооччута, персонаһа даҕаны элбэҕэ”, - диэн ол түбүктээх кэмнэрин Прокопий Дмитриевич саныыр. 

Ырыаһыттары кытары Марина Николаевна Лукина, көмөлөһөөччүлэрэ Ольга Николаевна уонна Ольга Даниловна үлэлээбиттэр. Аны  худуоһунньуктар, таҥас тигээччилэр эмиэ олус күүскэ үлэлээбиттэрэ харахха быраҕылларын этэр.

«Бэйэбит норуот операта диэн ааттаатыбыт. Норуот күүһэ - көмүөл күүһэ. Бүлүүлэр сомоҕолоро улахан күүс буоларын көрдөрдүлэр. Оҕолор нотаны билбэт да буоллаллар, куоластара баар, истэн өйдүүллэр. Наһаа талааннаахтар. Онон улахан ыарахаттары көрсүбэтибит. Сүрүн идиэйэ - сомоҕолоһуу. Билиҥҥи дьалхааннах кэмҥэ саамай кэмигэр турда. Аны аан бастаан Марк Жирков дойдутугар, кырдьаҕас Бүлүүгэ, оонньоммута эмиэ биир улахан бэлиэ түгэн буолар. СӨ култууратыгар бэлиэ кэрдиискэ киирэр улахан норуот бырайыага бу курдук сомоҕолоһууну уонна түмсүүнү түстээтэ», - диэн кэпсиир.

Симфоническайтан –сахалыы доҕуһуолга

Сүрүн дирижер Николай Петров Марк Жирков төрөөбүтэ 130 сылыгар баҕа санаата туолбутун бэлиэтиир. Кини икки опералаах, икки балеттаах, элбэх атын айымньылардаах киэҥ далаһыннаах композитор буоларын этэр. “Ньургун Боотур” опера дьиэрэтэн ырыанан буоллаҕына, “Сыгый Кырынаастыыр” саха ускуустубатыгар дэгэрэҥи киллэрдэ. Ол курдук, Марк Николаевич саха туох баар норуодунай ускуустубатын барытын толору бу икки операҕа билиһиннэрбит

“Сыгый кырынаастыыр” аан бастаан саха национальнай үстүрүмүөннэригэр тыыннаах доҕуһуолланна. “Ньургун Боотуру” симфоническай оркестр толорбут буоллаҕына, билигин норуот оркестра оонньоото. Онон инникитин саха национальнай операта саха национальнай үстүрүмүөннэринэн доҕуһуолланыахтаах. Аны туран, туруорууга Бүлүүтээҕи оҕо ускуустубатын оскуолатын национальнай оркестрын кытары тэҥҥэ үлэлээтибит. Салайааччылара Лидия Ревовнаҕа, оскуола дириэктэрэ Анастасия Александровнаҕа махтанабын. Оркестр састааба улаатта. Миигинниин 33 этибит. Партитураҕа үлэлииргэ уопсай кэнсиэпсийэтэ Марк Николаевич бэйэтин киэнэ. Прокопий Дмитриевичтыын уонна этнограф-консультант Афанасий Федоровтыын сыаналары кыратык уларытан, ыраастаан биэрбиппит”, - диэн сэһэргиир. .

Хатыламмат сөҕүмэр көстүүнү

Опера артыыстара -- бары анал үөрэҕэ суох ырыаһыттар. Сыгый Кырынаастыыр оруолугар оонньообут Салтанат Мачаева кэпсииринэн, кини оруолга бигэргэнэн баран, олус долгуйбут. “Операны хайдах толоруохпунуй?” диэн саллыбыт. Ол эрээри сылы быһа бэлэмнэнэн, барыта табыллыбытын этэр.

Дэгэйэ Дугуй оруолун толорбут Василий Николаев тыыннаах доҕуһуолунан ыллыыр бэртээхэйин этэр. «Бэйэм хаһан даҕаны академическай вокалынан дьарыктамматаҕым. Эстраднай ырыалары толорорум. ССРС Дьоруойа Н.С. Степанов аатынан Бүлүүтээҕи үһүс нүөмэрдээх оскуолаҕа театральнай ускуустуба дьарыгын биэрэбин. Сыһыаннаах киһи быһыытан, оруолу ырыанан биэрии уустугун өйдүүрүм”, - диэн кэпсиир.

Бүлүү улууһун самодеятельноһа, идэтийбит режиссер, национальнай оркестр биир ситимҥэ үлэлээн, чахчы, норуот бэйэтин бырайыага буоларын премьераҕа Андрей Саввич Борисов этэн ааспыта. “Бу бүгүҥҥү түгэн -- история кэрчигэ. Норуот ускуустубата чэчирии сайыннын. Ханна даҕаны хатыламмат көстүүнү бүгүн көрдүбүт! Өрөспүүбүлүкэ 100 сылыгар анаммыт “Сыгый Кырынаастыыр” операҕа, Марк Жирковка уруй-айхал буолуохтун!” - диэтэ.

Дьэ, бу курдук эргиччи үбүлүөйдээх сылга бэртээхэй бэлэх буолла.