Общество

Дмитрий Федосеевичка салайааччы быһыытынан ытыктабыл үрдүгүн уонна кини дьиҥнээх норуот суруйааччыта буоларын театрга лыык курдук мустубут дьон-сэргэ элбэҕэ туоһулаата.

Бу күн Дмитрий Наумов аатыгар үгүс үтүө тыллар этилиннилэр. Нуучча норуотугар Василий Шукшин баар эбит буоллаҕына, биһиэхэ сахаларга Миитэрэй Наумовтаахпыт диэн кини суруйааччы быһыытынан талаанын кытта бэлиэтээн аҕыннылар. 

«Куоракка нэһилиэнньэ, дэриэбинэҕэ норуот» олорор диэн Расул Гамзатов бэргэн этиитэ Дмитрий Федосеевич Наумов дьоһун олоҕун хас биирдии кэрдиис кэмнэригэр, кини айымньыларыгар арылхайдык арыллан бүгүҥҥү дьоро киэһээ дьоруойугар туһуланна.

Саха Өрөспүүбүлэкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр  Жирков  бэйэтин эҕэрдэтигэр Д.Ф. Наумов бастатан туран суруйааччы быһыытынан дьоҕурун бэлиэтээһинтэн саҕалаата.

«Бүгүн Дмитрий Федосеевич ааҕааччыта олус элбэх. Кырдьык кини литератураҕа хойутаан кэлбитэ, ити эмиэ уратылаах. Биһиэхэ итинник суруйааччылар бааллар. Холобур, биллэр суруйааччы Далан «Дьикти сааһын» эмиэ 53 сааһыгар аан бастаан бэчээккэ таһаарбыта. Дмитрий Федосеевич, бэйэтэ билинэринэн, 2003 сылтан суруйар буолбута. Онон кини бүгүн 75 сааһа буолбатах, айар үлэтин 20 сыла, эмиэ төгүрүк сыл. Саха суруйааччылара  Н.Д. Неустроев, А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов, кэлин Амма Аччыгыйа, Суорун Омоллоон курдук биһиги улахан суруйааччыларбыт сүнньүнэн тыа сирин туһунан, тыа дьонун олоҕун-дьаһаҕын, дьонун-сэргэтин туһунан элэ-была тылларын этэн, тыа сиригэр бэйэлэрин тапталларын, ытыктабылларын бэлиэтээн, кэриэстээн айымньыларын норуоттарыгар бэлэхтээн хаалларбыт дьон буолаллар. Ити сүдү суруйааччылар кэннилэриттэн киһи эбии тугу этиэн, суруйуон сөбүй дьиэх курдук. Куорат прозата саха литературатыгар кэнники киирэн эрэр, биһиэнэ сүнньүнэн тыа сирин, төрөөбүт төрүт түөлбэбитин, хаан-уруу дьоммутун-сэргэбитин, кинилэр олохторун хоһуйбут прозалаахпыт. Онно Дмитрий Федосеевич соһуччу баҕайытык, ким даҕаны тойон буола сылдьар киһиттэн үөйбэтэх-ахтыбатах өттүттэн, бэйэтэ ураты буочардаах, тыллаах-өстөөх киһи киирэн кэлбитэ. Бастакы «Дэриэбинэм барахсан» кинигэтин аахпыт дьон атын суоллаах-иистээх киһи кэлбит диэн тута ылымыттара, дьон сөҕө-махтайа ааҕар кинигэтэ буолбута. Онтон ылата Миитэрэй Наумов таһаарбыт кинигэтэ барыта сонун, дьон тута ылынар буолбута. Кэлин тахсыбыт кыыллар тустарынан «Отут кэпсээнигэр» тиийэ хас биирдиитэ туспа ырытыыны ирдиир, киһиэхэ быһаччы сыһыанаах. Кини олус мындыр көрүүлээх уйаҕас суруйааччы, кинини көр-күлүү суоллаах-иистээх суруйааччы дииллэрин мин ылыммаппын. Кини хас биирдии кэпсээнэ, драматическай да айымньыларыгар, көр-күлүү да аргыстаах кэпсэээннэрин кэтэҕэр уйаҕас, сырдык курус санаа таайылла сылдьар. Онон кэпсээн дьоруойун ааҕааччы аһына, чугастык ылына ааҕар. Биир даҕаны  киһини кэлэтэн энчитэн кэбиһэр дьоруой кини айымньыларыгар суох. Биирдэ миэхэ этэн турар, эбэтэ эмээхсин киниэхэ саҥардыы борбуйун көтөҕөн эрдэҕинэ эппит: «Дьон үтүөҕэ тардыһар кэмигэр төттөрү санаалаах дьоҥҥо чугаһаабат буол» диэн. Онон кини литературатын эстетиката сүрдээх чэнчис, ыраас, ол иһин кини дьоруойдарын ааҕар киһи барыта чугастык ылынар уонна биһириир. Кини айымньылара дьоҥҥо тиийимтиэ, сытыы тылларынан суруллубут буоланнар ааҕааччы кинини тута ылынар. Холобур, «мончоолоспут бугуллар» диэн кини бугуллары киһититэн куйааска буспут оҕолорго тэҥнээн ойуулуур ураты буочардаах. Эбэтэр «халбалыы мэлдьэстилэр» диэн эппитин аахтахха сайылык оҕолорун мэник-тэник сирэйдэрэ көстөн кэлэр. Дмитрий Федосеевич билигин саха литературатыгар биллэр суруйааччы, тэрийээччи эрэ буолбатах, кини улахан драматург быһыытынан биллэр. Ол курдук, кини 163 төгүл испэктээкил туруортарда. Саха драматическай искусствотын көҕүлээн Саха театрын таһынан тыа сирин норуодунай театрдарын түмэн, бэйэтэ үбүлээн, бириис олохтоон улахан фестиваллары быйыл сэттис төгүлүн ыытаары сылдьар.  

Аны Миитэрэй Наумов тыйыс соҕустук эппитин ылан көрдөххө, 60-с сылларга Хрущев дьаһалынан кэтэх хаһаайыстыбалары эһии туһунан ыйаах тахсыытыгар тыа дьоно сүөһүлэрин эһэн барыыларын туһунан суруйуутугар, хайыы үйэ төрүүрэ бу кэлбит уулаах ынаҕы сүүскэ биэрэн баран ньирэйин хостоон бөххө соспуттарын көрөн турбут сайылык эмээхсинэ Өкүлүүн барахсан саҥата суох аһыйан хараҕын уута тохтубутун суруйбута. Ити биир холобурунан уларыта тутуулар тыа сиригэр, саха сиригэр төһөлөөх улахан охсуулаах буолбуттарын биирдэ этэн кэбиһэр. Итинник суруйуу Дмитрий Федосеевич уйаҕас дууһалаах, кыраҕы харахтаах, киһи таба көрбөтөҕүн да көрөн ойуулуур уонна дьон санаатыгар тууйулла сылдьарын аҕыйах тылынан тоҕо этэн кэбиһэр ураты дьоҕурдааҕын көрдөрөр», - диэн Александр Жирков суруйааччы туһунан кэпсээтэ.

Салгыы кини Дмитрий Федосеевич  тыа сиригэр биригэдьииртэн саҕалаан дьаныардаахтык үлэлээн миниистиргэ тиийэ үүнэн тахсыбытын аҕынна. Төрөөбүт дойдутугар Аммаҕа баһылыктыы сылдьан култуура улахан диэйэтэллэригэр барыларыгар кэриэстэбил оҥорбутун, улахан култуурунай хамсааһыны таһаарбытын сырдатта. Ол үлэлии сырыттаҕына бастакы Бэрэсидьиэн Михаил Ефимович ыҥыран ылан икки хонугунан миниистир буолаҕын диэн этэн кэбиспит. Кинини билиһиннэрэригэр Михаил Ефимович «бу хотонтон тахсыбыт бүтэһик миниистиргит» диэн эппитин Александр Жирков аҕынна.  Дмитрий Федосеевич миниистирдии олорон Бэрэсидьиэн Вячеслав Штыровы тылыгар киллэрэн, күүскэ туруорсан аан бастаан «Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын сирин социальнай-экономическай сайдыытын бырагырааматын»  4 млрд. 600 мөл. солкуобайы көрдөттөрөн бигэргэппиттэрин санатта. Ол бырагыраама билиҥээҥэ диэри үлэлии турар уонна үбүлээһинэ ааспыт сылтан 15 млрд. тиийэ таҕыста. Кини төрдүс ыҥырыылаах Ил Түмэҥҥэ үлэлии сылдьан аҥардас «Булт уонна булт ресурсатын харыстааһын туһунан» РФ сокуонугар биһиги парламеммыт 28 көннөрүүлэрэ киирбитэ. Тоҕо диэтэххэ, РФ сокуонун барылыгар этиллэр быһаарыылар биһиги усулуобуйабытыгар барсыбаттара. Аны сахалар сылгыны үөрдээн иитэллэрэ көдьүүстээҕин дакаастааһан ити өйдөбүлү федеральнай сокуоҥҥа кини киллэртэрбитэ диэн бастакы вице-спикер бэлиэтээтэ.

Александр Николаевич түмүк тылыгар Дмитрий Федосеевич  хайа да хайысхаҕа үлэлээтэр бэйэтэ туспа суоллаах-иистээх киһи этэ диэн туран суруйааччыга инники өттүгэр өссө үрдүк ситиһиилэри баҕарда. «Хойутаан саҕалаабыт киһи хойутаан түмүктүөхтээх» диэн эппитин мустубут дьон дохсун ытыс тыаһынан арыаллаатылар.

Дмитрий Федосеевич Наумов санааларын ситимиттэн:

Сахалар тыа сиригэр олоробут. Социализмтан капитализмҥа барыы уустук кэмигэр тыа сиригэр үөскээбит ыарахан балаһыанньаны быһаарыыга биһиги көлүөнэбит лаппа улахан өҥөтө - Саха сирин биир да дэриэбинэтэ сабыллыбата. Арай, көмүсчүттэр бөһүөлэктэрэ сабыллыбыттара.

Билигин дьоммут-сэргэбит сүөм түспэккэ, сүөһүлэрин ханнык да түгэҥҥэ эспэккэ олох хардыытын кытта тэҥҥэ хаамсан иһиэхтэрин баҕарабын. Тыа сиригэр төннүү, тыа сирин төрүт салааларын сайыннарыы экономика биир сүрүн хайысхатын быһыытынан көрүллэн улахан политика, хамсааһын тыа сиригэр бары хайысханнан барыан наада. Тыабыт сиригэр сатаан салайдахха, усулуобуйа олохтоотоххо үлэ элбэх.  

Саха дьоно үөрэхтээх-билиилээх, ханна баҕарар тиийэн үлэлиир буолбуттарын көрөммүн эмиэ үөрэбин. Урут сылдьыбат сирбитигэр – алмааска, көмүскэ билигин тыһыынчанан киһи үлэлиир. Ол эмиэ үчүгэй. Тоҕо диэтэххэ, бэйэбит дойдубутугар хостонор сир баайыттан бэрсиэхтэрэ диэн күүппэккэ, үлэлээн харчы ылыахтаахпыт.

Ыччат муҥутахсыйан хаалбакка, барытыгар иннин диэки баран иһиэхтээх. Ол гынан баран, сүрүн баайбыт, сирбит-уоппут, балыктыыр күөлбүт барыта бэйэбит норуоппутугар хаалан туһалыахтаах дии саныыбын.

Сири-уоту титириккэ-хахыйахха былдьаппакка көрөн-истэн, үлэлээн-хамсаан иһиэххэ. Биһиги боробууксуйабытыгар наадыйыы хаһан баҕарар улахан буолуоҕа. Өрөспүүбүлүкэбит тыа сиригэр көмөлөспүтүн курдук көмөлөһө туруоҕа диэн бигэ эрэллээхпин. Киһи сарсыарда, күнүс, киэһэ аһыырын хаһан даҕаны суох гыммат ээ. Ол тухары бэйэ бородууксуйата хайаан да наада. Бэйэ оҥорон таһаарар аһа-үөлэ билиҥҥи кэмҥэ ырааһынан уонна иҥэмтэлээҕинэн саамай ордуктара буолар, оттон тыа сирэ, төрүт дьарык норуот быһыытынан уратыбытын мэктиэлиир чөл тыыннаах олохпут сүрүн оҥкула буолар. От аһылыктаах мэччирэҥҥэ сылдьар сүөһү этиттэн минньигэс эт суох.

Ил Түмэн пресс-сулууспата