Издательский дом Редакция Подписка
Погода в Якутске: . -11 oC

Өрөспүүбүлүкэбитигэр Ийэ сыла биллэриллибитинэн, итиэннэ Дьахталлар ХV сийиэстэрин көрсө, ийэ оруолун үрдэтэр, дьиэ кэргэни өйүүр ханнык докумуоннар ылылла сылдьыбыттарын, онуоха Үрдүкү Сэбиэт туох оруоллааҕын ахтан ааһыам.

Өрөспүүбүлүкэбитигэр Ийэ сыла биллэриллибитинэн, итиэннэ Дьахталлар ХV сийиэстэрин көрсө, ийэ оруолун үрдэтэр, дьиэ кэргэни өйүүр ханнык докумуоннар ылылла сылдьыбыттарын, онуоха Үрдүкү Сэбиэт туох оруоллааҕын ахтан ааһыам.

1990 сыллаахха, 30 сыл анараа өттүгэр, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев этэн турар: «Норуот быһыытынан барҕарыыбыт дьахтар балаһыанньата тупсарыттан, дьиэ кэргэни өйүүртэн, ийэни инники күөҥҥэ тутартан, кэнчээри ыччаппытыгар дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтиирбититтэн быһаччы тутулуктаах. Национальнай өрөспүүбүлүкэҕэ норуоту сайыннарыы диэн тыа сирин сайыннарыы».

Итинник улахан болҕомтону ууран туран, Михаил Ефимович Үрдүкү Сэбиэт иһинэн дьахталлары кытта үлэлиир, ийэ буолууну араҥаччылыыр уонна оҕо аймах дьыалаларыгар туһуламмыт салааны тэрийбитэ. Оттон 1991 сылга Миниистирдэр Сэбиэттэригэр, ону тэҥэ улуустарга дьиэ кэргэн уонна дьахтар боппуруостарыгар отделлар тэриллибиттэрэ, утумнаах үлэ саҕаламмыта.

Бу саҥа уонна сонун хайысха үлэтин сүрүн тосхоллоро торумнаммыта:
— оҕолоох ыаллары өйүүр миэрэлэри бигэргэтии;
— дьоҥҥо-сэргэҕэ Ийэҕэ сүгүрүйүү өйдөбүлүн киллэрии;

— эдэр дьиэ кэргэттэри өйөөһүн;
— элбэх оҕолоохторго болҕомтону күүһүрдэн, демографияны тупсарыы.

1990-с сылларга дойду тутула ыһыллан, өрөспүүбүлүкэ таһыттан кэлбит үлэһиттэр күргүөмүнэн көспүттэрэ. Ол түмүгэр олохтоохтор ахсааннара лаппа аҕыйаабыта. Егор Гайдар салалталаах РФ Бырабыыталыстыбата ыытар «шоковой реформата» социальнай көмүскэлэ суох нэһилиэнньэҕэ күүстээх охсууну оҥорбута. Ол биир үксүн элбэх оҕолоох дьиэ кэргэттэри хаарыйбыта.

1990 сыл балаҕан ыйыгар суверенитеттаах өрөспүүбүлүкэ аатын ылан, өрүү инники күөҥҥэ сылдьар бэлитиичэскэй, экэнэмиичэскэй боппуруостары тэҥэ, ураты болҕомто социальнай эйгэҕэ эмиэ ууруллубута.

Миигин 1990 сыл балаҕан ыйыгар Үрдүкү Сэбиэт Бэрэссэдээтэлэ М.Е. Николаев отдел салайааччытынан анаабыта. Үлэбитин 30 сыллаах (1959-1989) биэрэпиһи үөрэтииттэн саҕалаабыппыт. Ол чахчылар демография туругун, олох-дьаһах таһыма хайдаҕын, үөрэҕирии, үөрэх уонна мэдиссиинэ эйгэлэрин ситиһиилэрин, итэҕэстэрин – барытын ырылаччы көрдөрөллөрө. Бу сыыппараларга олоҕуран, «Тыа сиригэр дьахтар, дьиэ кэргэн, ийэ буолуу уонна оҕо аймах балаһыанньаларын суһаллык тупсарар миэрэлэри тобулуу» диэн дакылаат суруллан, ону М.Е. Николаев Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин XII ыҥырыытыгар аахпыта. Ити 1991 сыл кулун тутар ыйыгар этэ. Ол иннинэ бу тиэмэҕэ биир даҕаны өрөспүүбүлүкэ салайааччыта дакылаат оҥоро илигэ. Онон дьиэ кэргэни өйөөһүн саҥа бигэргэнэр бырабыыталыстыба үлэтин биир сүрүн хайысхата буолара чопчуламмыта. Бу быһаарыныы аҕыйах ахсааннаах норуоттаах өрөспүүбүлүкэҕэ сүҥкэн суолталаах, ырааҕы анаарыылаах, кэскиллээх бачыым буолбута.

М.Е.Николаев ол дакылаатыгар бу курдук диэбитэ: «Тыа сирин билиҥҥи усулуобуйатыгар олорор ийэлэр тустарынан киһи долгуйбакка сатаан эппэт. Ырыынак ыар ытарчатыгар ыктарар ыарахан кэмнэргэ кинилэр балаһыанньалара букатын уустугуран, мөлтөөн, кыһалҕа сытыырхайан биэрдэ...».

Онно Михаил Ефимович урусхаллаах 90-с сыллардааҕы тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын туох да киэргэтиитэ суох кэпсээбитэ:

«Билиҥҥи дэриэбинэ, сэлиэнньэ, бөһүөлэк хайдах олороруй? Гаастаах, сылаас-тымныы уу ситимэ тардыллыбыт, канализациялаах нэһилиэк суоҕун кэриэтэ. 70% нэһилиэк уопсастыбаннай аһыыр сирэ (остолобуой, кафе), нэһилиэнньэҕэ олох-дьаһах өҥөтүн оҥорор (бытовой) дьиэтэ суох. 20% нэһилиэккэ оннооҕор олохтоох маҕаһыыннара да суох. Түөрт гыммыт биирдэригэр мэдиссиинэ тэрилтэтэ суох. 77%-нарыгар доруобуйа харыстабылын тэрилтэтэ анал дьиэҕэ буолбакка, туох да усулуобуйата суох дьиэҕэ үлэлээн олорор. Бу балыыһаларбыт үс гыммыт иккитэ уунан хааччыллыбатах, канализациялара суох. Бассейн солярий туһунан этэ да барыллыбат. Үөрэх тэрилтэлэригэр балаһыанньа эмиэ бэрдэ суох. Ийэ уонна саҥа төрөөбүт оҕо өлүүтэ, куораты кытары тэҥнээтэххэ, улуустарга балтараа төгүл үрдүк. Бүтэһик 10 сыл устата асфиксиялаах уонна гипоксиялаах оҕолор төрөөһүннэрэ алта төгүл улаатта. Ол эбэтэр, бу оҕолор киин ньиэрбинэй систиэмэлэригэр кэһиллиилээхтэр. Оттон ол генофондабыт мөлтөөн иһэрин кэрэһилиир».

поисеева.jpg

Итинник диэн этэн туран, бастакы Бэрэсидьиэммит дьахтар балаһыанньатын тупсарарга суһал миэрэлэри ыларга туһаайбыта. Ол түмүгэр 1991 сыл кулун тутар 5 күнүгэр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин 422-с №-дээх «Тыа сиригэр дьахтар, дьиэ кэргэн, ийэни буолуу уонна оҕо аймах балаһыанньатын тупсарар миэрэлэр тустарынан» диэн уурааҕа тахсыбыта. Бу уураах биһиги сувереннай өрөспүүбүлүкэбитигэр бары салааны хабар аан маҥнайгы докумуон буолбута. Манна олоҕуран, араас социальнай өйөбүллэр олохтонон барбыттара. Холобура, демографияҕа туһуламмыт дьаһаллар:

— декретнэй уоппусканы эбии 30 хонук уһаппыттара;
— оҕо төрөөтөҕүнэ бэриллэр төлөбүр олохтоммута (дойдуга кэлин 1995 сылга киирбитэ);
— саҥа төрөөбүт оҕоҕо энньэ бэриллэр буолбута;
— оҕо үс сааһыгар диэри төлөнөр босуобуйа биллэрдик улааппыта (дойдуга 1,5 сааһыгар диэри). Маныаха дьиэ кэргэҥҥэ хас оҕо баарыттан кээмэйэ тутулуктанара: төһөнөн элбэх – соччонон үрдүк.
— оҕо доруобуйатыгар кыһаллан, хат дьахталлары уонна эмтэрэ сылдьар ийэлэри иҥэмтэлээх аһынан хааччыйыыны тэриллибитэ; — дьыссаатынан хабыллыбатах оҕолорго босуобуйа ааҕыллар буолбута;
— тыа сиригэр дьиэ тутталларыгар бырыһыана суох кирэдьиит бэриллэрэ. Оҕо төрөөтөҕүн ахсын ол суумата аччаан иһэрэ;
— дьиэ малын-салын ыларга эдэр дьиэ кэргэҥҥэ кирэдьиит-босуобуйа бэриллэр буолбута. Бу харчынан диван, холодильник, тэлэбиисэр, таҥас сууйар массыына, о.д.а. ылар кыахтаммыттара;
— ыанньыксыттар 20 сыл тохтоло суох үлэлээтэхтэринэ, саастарыттан тутулуга суох, биэнсийэҕэ тахсар буолбуттара;
- элбэх оҕолоох ыалларга нолуокка чэпчэтиилэр көрүллүбүттэрэ.

Бу миэрэлэр тыа сирин олоҕун уйгутун, хаачыстыбатын, таһымын үрдэтэргэ төһүү күүс, бигэ тирэх буолбуттара.

поисеева2.JPG

Үрдүкү Сэбиэт XII ыҥыырытын быһаарыылара маҥнайгы Бэрэсидьиэн 1992 сыл кулун тутар 5 күнүнээҕи уурааҕар киирбиттэрэ:

— Уһук Хоту олорор ийэлэр бу үлэлэригэр 15 сылтан итэҕэһэ суох ыстаастаах, итиэннэ 4-тэн элбэх оҕону 8 сылтан уһуннук көрбүт-харайбыт буоллахтарына, биэнсийэҕэ 45 саастарыгар тахсаллар (кэлин бу өҥөнөн табаһыттар, балыксыттар, булчуттар, сылгыһыттар туһанар бырааптаммыттара).
– Дьоруой ийэлэргэ биэнсийэни 30%, биэстэн элбэх оҕолоох ийэлэргэ 20% үрдэппиттэрэ;
– үлэ ыстааһыгар 3 сааһыгар (Арассыыйаҕа 1,5 эрэ сааһыгар) диэри оҕону көрөн олорбута ааҕыллар буолбута. Ол эрээри барыта холбоон 12 сылтан ордук буолуо суохтаах.
— хомунаалынай, о.д.а. төлөбүрдэргэ, оҕо ахсааныттан көрөн, 30-70 % чэпчэтии олохтоммута.

Бу уураахха өссө 1992-1995 сыллары өрөспүүбүлүкэҕэ Дьиэ кэргэн сылларынан биллэрэр туһунан этиллибитэ. Тэрийэр национальнай сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн вице-бэрэсидьиэн В.А. Штыров анаммыта. Бырабыыталыстыбаҕа «Дьиэ кэргэн» диэн өр кэмнээх бырагырааманы оҥорон, олоххо киллэрэргэ сорук туруоруллубута.

Буоларын курдук, араас чэпчэтиилэр, эбии босуобуйалар, социальнай көмөлөр бүддьүөттэн элбэх үбү эрэйэллэр. Буолаары буолан, ити 90-с сылларга! Бэлиитикэ да, экэниэмикэ да түөрэккэй, халбаҥ балаһыанньалаахтара. Сыана күнтүүн үрдүү, харчы сыаната хамсыы, дойду салалтата уларыйа турара. 1990 сыллаахха өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтэ баара-суоҕа 900 мөл. солк. этэ. Ол да буоллар, биһиги Арассыыйаҕа бастакынан дьиэ кэргэни, ийэлэри, оҕо аймаҕы өйүүр олус туһалаах быһаарыылары ылыммыппыт.

Үрдүкү Сэбиэт ХII ыҥырыытынбыһаарыытынан, бары көрүҥ тэрилтэлэргэ (чааһынайыттан, судаарыстыбаннайыттан тутулуга суох)дьиэ кэргэн нолуога диэн баар буолбута. Бу нолуок бүддьүөккэ эбиидохуот киириитин күүһүрпүтэ. Дьиэкэргэни өйүүр пуонда тэриллибитэ.Салайааччынан С.М. Николаеваны анаабыттара. 1991 сыллааххаССРС Миниистирдэрин Сэбиэтинанал уурааҕынан өрөспүүбүлүкэбүддьүөтүгэр эбии 1 млрд 600 мөл.солкуобай киирбитэ – айылҕабыт баайын туһаналларын иһинтөлөбүр. Сир баайын харчытыттансаҥа төрөөбүт оҕолорго, ийэлэргэ,эдэр ыалларга, элбэх оҕолоохторгокөмө оҥоһуллубута.

30 сылы эргитэ санаатахха,суверенитет ылыллыбытыгар хайдахтаах курдук үөрбүппүтүн, өрөкөтөҕүллүбүппүтүн?! Миэхэ, бубырайыактар докумуоннарыгар илэүлэлэспит киһиэхэ, элбэх түбүктээхэтэ. Аҥаардас үбүлээһинин кыттакэпсэтэргэ, тылгын ылыннараргасыраҥ-сылбаҥ баранара. Социальнай страхование пуондата, минфин,тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, «Север» АПК, доруобуйахарыстабылын министиэристибэтэ,о.д.а. биэдэмистибэлэр тута өйөөн,докумуоҥҥа илии баттаабыттарыгар билиҥҥэ диэри махтана саныыбын. Оттон дьаһалларбыт олоххокиирэр күннэригэр, бэйэбитинтөрөөбүт күннээх курдук дьоллоохтук сананарбыт. Бу мин эрэ буолбатах, хас биирдии кыттыгастаах киһионнук саныыр буолуохтаах.

Мындыр Бэрэсидьиэннээхбуолан, 90-с сыллар ыарахан кэмнэрин чэпчэкитик аһардыбыппыт.1990-1993 сылларга үлэлээбит СахаӨрөспүүбүлүкэтин Үрдүкү Сэбиэтэдьиэ кэргэн уонна демографическай бэлиитикэтин түстээбитэ,оҥкулун оҥорсубута, инники сайдарсаҕаҕын арыйбыта. Бу үлэ барытанэһилиэнньэ ахсаана элбииригэр,доруобай, үөрэхтээх көлүөнэ улаатарыгар уонна Ийэҕэ сүгүрүйүүгэ туһуламмыта.

Үрдүкү Сэбиэт бу туһааннаахотделыгар мин соҕотох үлэлиирим, оттон улуустарга 1-2 эрэ исписэлиис баара. Босуобуйаларыбүддьүөт 5 араас источнигыттантүмэн, тыһыынчанан киһиэхэ ыытарбыт. Сорох улуус буҕаалтырдара,эбии ноҕурууска диэн, түҥэтэртэнаккаастаналлара. Онон СӨ Бэрэсидьиэнин иһинэн демографическайбэлиитикэҕэ, дьахтар, дьиэ кэргэнбоппуруостарыгар туспа кэмитиэттэриллэрэ уолдьаспыта – 1993 сылолунньу ыйыгар тэриллэн, улаханүлэни ыыппыта.

Альбина ПОИСЕЕВА,
1990-1993 сс. Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин дьахтар,
дьиэ кэргэн дьыалаларыгар уонна демографическай бэлиитикэҕэ отделын сэбиэдиссэйэ,
1993-1995сс. СӨ Бырабыыталыстыбатын Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы,
РФ социальнай харалтатын Бочуоттаах үлэһитэ,
СӨ норуотун хаһаайыстыбатын үтүөлээх үлэһитэ

  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0
  • 0

Комментарии (0)

Никто ещё не оставил комментариев, станьте первым.

Оставьте свой комментарий

  1. Опубликовать комментарий как Гость.
Вложения (0 / 3)
Поделитесь своим местоположением