Устуоруйа

Боростуойдук да санаан көрдөххө, норуотун улахан тапталыгар, хайҕалыгар тиксибит ол киһи куһаҕан саҥнаах, чиччик дууһа буолуон хайдах да сатаммат. Көрсүбүтүн барытын түҥнэрэ, өлөрө-өһөрө, баардааҕы барытын халыыр-талыыр, суоһуттан-суодалыттан оҕолуун-дьахтардыын, кырдьаҕастыын кутуйах иинин хаҥатан саһар аакка сылдьар буоллахтарына, дьон-сэргэ, судургутук эттэххэ, оннук илэ сиэхсити дьоруой оҥостон ачыаһырдыа этэ дуо?

Саха норуота урукку үйэлэртэн соҕотох национальнай дьоруойдаах – МАНЧААРЫ! Бэл, саха ыраахтааҕыта дэммит Тыгын Дархан норуот национальнай ньургуна буолбатах. Кини саха омугу түмэн, ону баһылаан-көһүлээн, бэйэтин аҕатын ууһун уонна онно кытыаран, омугун күүһүрдэргэ холоммут удьуор тойон-хаан киһи. Кини аата-суола, саха норуотун устуоруйатыгар ылар оруола туспа ойуччу суолталаах уонна миэстэлээх.

Норуот үөһүттэн тахсыбыта

Манчаары, бииргэ сэмдэйдэһэн, сахатын дьонун үөһүттэн тахсыбыт, хара маҥнайгыттан дьонун-сэргэтин өйдүүр өйүн, сиэрин-майгытын, майгытын-сигилитин, итэҕэлин ылынан, этигэр-хааныгар иҥэринэн улааппыт оҕо курдук оҕо, киһи курдук киһи буолар.

Уопсастыба өйө-санаата уларыйдаҕын, олоҕун отуора хамсаатаҕын аайы, уһулуччулаах дьону ылыныы, кинилэри сыаналааһын эмиэ уларыйан биэрэрэ. Ол - олох көстүүтэ уонна чахчыта. Бэл, Манчаары курдук лиичинэстэргэ сыһыаннаах. Ааспыт уларыйыылаах сылларга (90-с сылларга, арааһа, байбыт сахалар буолуохтара.-П.И.) Манчаарыны талабырдьыт, ороспуой, хаайыылаах диэн хооһурҕатан турбуттара: «Сэбиэскэй кэм пропагандатынан баайдары утары өрө турбут бууннааччы, дьадаҥыны көмүскээччи уобараһын сүктэрбиттэрэ, уопсастыба иннигэр улахан аньыылааҕын-харалааҕын умуннаран туран, кэлтэйдии киэргэтии барбыта», - диэн куолулаабыттара. Маннык этэргэ, кырдьык, ханнык эрэ кыырпаҕа баар диэххэ сөп. Халаабыта-талаабыта, сууттаммыта баар суол. Сэбиэскэй идеология, Манчаары норуотугар таптатар, ытыктатар аатын-суолун эмиэ күүскэ туһанан турар.

Кини үйэтэ оннук этэ

Оннугун да иһин, саха норуота атын кими эрэ, миигин дуу, эйигин дуу, Өлөксөйү дуу, Уйбааны дуу, тоҕо эрэ, дьоруой оҥостубат ээ. Манчаары төрөөбүт, олорбут, эрэйи-муҥу көрбүт үйэтин өйдөөн кэлиэҕиҥ. Киһи аймах сир үрдүгэр баарын, баай уонна дьадаҥы диэн араастаһарын тухары, баттал уонна атаҕастабыл өрүүтүн баар буола туруоҕа. «Манчаары үйэтигэр ол барыта суох этэ, сахалар биир ыал оҕотун курдук иллээхтик олорбуттара», -- диэн бигэргэтиэх ким эрэ баар дуо?

Хаайыылаах талбытынан айбардыыра

Алааһынан бытанан олорор, дьиэ сүөһүтэ эрэ баайдаах саха омуга, үрүҥ хараҕын өрө көрбөккө, наар куттанар, кирийэр, ньыкыс гынан биэрэр аатыгар олороро. Саха эрэйэ-муҥа кыра диэбиттии, XIX үйэ ортотуттан Саха Сирэ сыылкаҕа утаарыллыбыт холуобунай хаайыылаах түбүлээбит амырыын дойдутугар кубулуйбута. Саха национальнай интэлигиэнсийэтэ норуоттарыгар соҥноммут бу алдьархайы халбарытаары, киин былаас үрдүк сололоохторугар хас эмэ уонунан сылларга туруорсубуттара. Хаатырҕаттан сыылкаҕа тахсыбыттар олохтоох нэһилиэнньэҕэ оҥорор иэдээннэрин туһунан оччотооҕу бэчээккэ тиһигин быспакка суруйаллара.

Хаатырҕа дьиэлээх киһийдэх саха дьонугар сыһыанын Алампа «Дьадаҥы Дьаакып» дырааматыгар ойууламмыт Бэһиэччик уобараһынан биэрбитэ. Ити өссө кырата. Биһигиттэн эрэ халбарыйдын диэн, куоракка утаарар туһуттан, онто да суох кылгас-кыараҕас олохтоох нэһилиэк дьоно бу хаайыылаахха харчы тардан биэрэллэрэ. Эбиитин бу буор сирэйи хас биирдии ыалынан көһөрө сылдьан босхо айахтыыр бэрээдэк баара. Ол дьонуҥ онно сөп буолбакка, кыыһы, дьахтары күүһүлүүллэрэ, ыал аҕата буолуохсут кутталыттан куотан эрэ биэрэрэ. Бу баара-суоҕа биир тараҕай бэһиэччиктэн куттанан, нэһилиэк бүттүүнэ сору-муҥу көрөрө. Сиэрэ суох ыттыйыы, сэнээһин түмүгэр, сыылынайдар өттүлэриттэн ардыгар дьиэ кэргэни бүттүүнүн кырган кэбиһии курдук ынырыктаах түбэлтэлэр тахсыталыыллара.

Оттооҕор намчы саха эрэйдээх

Манчаары үйэтигэр саха дьоно көнө-көрсүө майгынан олорорго дьулуһуулааҕа, тугу барытын аньыыргыыра, тойону, бастааҕы утары көрбөтө. Оччотооҕу саха дэлэҕэ «Быһыйы кытта сырсыма, баайы кытта мөккүһүмэ» диэн олох эрдэттэн бүк бэринэрин этэр өс хоһоонноох буолуо дуо?

Былыргы быраабаҕа (аныгылыынан дьаһалта дьиэтэ буоллаҕа) кыра буруйдааҕы биир-икки хонукка хаайа түһэн ылар быыкаа сибииккэлээҕэ, ол эбэтэр «сибииркэ» дэнэр хостооҕо. Туохха эрэ буруйданан, бу сибииккэҕэ киирэ сылдьыбыт киһи баар буоллаҕына, кини аата-суола үйэтин тухары ырааһырбата. Ол диэн кыра, аньыыта-харата, саата-суута, ыыстабыла, үөҕүллүүтэ оҕотун оҕолоругар бэриллэн иһэрэ. Алампа «Таптал» дырааматыгар Күлүк Сүөдэр диэн сүрдээх бэлиэ персонаж баар. Кини биирдэ Кэтириискэ маннык кэпсиир: «Биһиги таспытыгар Быыпсай Ылдьаа диэн сүүнэ баай ыаллаах этибит. Ол оҕонньор суос-соҕотох кыыһын кытта, кини миэхэ кэлиэх, мин кинини хайаан да ылыах буолан тыл бэрсибиппит. Бэйэ-бэйэбитин бэркэ таптаһар этибит. Кыыс дьонуттан ыйыппыт, ону оҕонньор буолумаары гыммытын, эмээхсинэ сөбүлэһэн, кэлин иккиэн сөбүлэспиттэр. Илии охсуһуом биир хонук иннинэ, кинилэргэ Сүөлдьүт Микиис диэн оҕонньор кэл­битигэр кэпсээбиттэр, «бу курдук оҕобутун биэрэн эрэбит» диэн. Ону истээт, Сүөлдьүт өлөр хаһыытын хаһыыра түспүт: «Тыый, баар эрэ соҕотоххутун итинник киһиэхэ биэрээри гынаҕыт дуу?! Билигин эрэ сэниэтик олороллорун иһин, хайа киһи билэр төрүттээх-уустаах дьоно этэ дии. Ол Тоноҕосчут Уйбаан аҕата ыалын тыһаҕаһын уоран сиэн, тылга түбэһэн баран, бэригинэн быыһанан хаалбыта буолбат дуо? Өссө кинилэр эһэлэрэ сибииккэлэнэ сылдьыбыта диэн кэпсииллэрэ. Кэбиһиҥ түөһэйимэҥ, соҕотох көмүс сымыыккытын дьон үөҕүүтүгэр ыытымаҥ!» — диэбитигэр сөбүлэһэн, миэхэ аккаастаан кэбиһэллэр. Онтон аймана-саймана сырыттахпына, ийэлээх аҕам утуу-субуу дьаҥҥа өлбүттэрэ. Туох баар баайы балтым кыыска анаан баран, сааһым тухары аны ойох ылыам суоҕа диэн андаҕайан, атах балай барбытым».

Манчаары — норуотугар охсуһуу сиимбэлэ

Манчаары марксизм уонна ленинизм үөрэхтэринэн сэбилэммэтэх киһи буолара мөккүөргэ турбат. Саха биллиилээх бэйиэтэ Сэргэй Баһылайап «Киһи аҕыс кырыылаах буолуохтаах, кылыстыы кылбаҥныы оонньуохтаах»  диэн хоһуйбутунуу, Манчаары аҕыс кырыылаах эр бэрдэ буоларын, баттаммыт, атаҕастаммыт өһүн-сааһын ситиһэн, олоҕун бүттүүнүн кылыс­тыы кылбаҥната оонньотон олорон ааспытын, ама, мэлдьэһээччи баар буолуо дуо? Кини хорсун сырыыларын, эрдээх санаатын сөҕөн-махтайан, нуучча улуу гуманист суруйааччыта В.Г. Короленко бэйэтин ойуулааһыннарыгар, Манчаары үйэтинээҕи инникилээн иһэр өйдөөх-санаалаах нуучча чунуобунньуга Матвей Александров «Якут Манчара» бэйиэмэни суруйан тураллар. Саха омук биир саамай саргылаах оҕото Б.Б. Микииппэрэп-Күлүмнүүр хаайылла сытан «Манчаары түөкүн» дырааматын суруйбута биһиэхэ туох эмэ толкуйу үөскэтиэн сөп эбитэ буолуо дуо? Биллэрин курдук, Күлүмнүүр талаанынан, үөрэҕинэн ситиһэн, бэйэтэ лаппа кыанар олохтоох-дьаһахтаах киһи буоларын таһынан, Дүпсүн сис баайдара Аппанааһыйаптар күтүөттэрэ буолар. Бэйэтэ юрист киһи, ороспуой Манчаарыттан олох ырааҕынан тэйэ туттуохтаах этэ. Ол оннугар маҥнайгы уонна бастыҥ айымньытын кинини уобарас оҥорон айар. Манчаарынан сирэйдээн, саха батталы утарар санаата хайыы-үйэ уһуктубутун ойуулаан көрдөрбүтэ. Өй-мэйии бөҕөлөөх, саха саарына Күлүмнүүр Манчаары норуотугар охсуһуу сиимбэлэ буолар оруолун өйдөөбөтө кэлиэ дуо? Хас да хос батталга хам баттатан, өлбүт киһи буор түгэҕэр иһийэн сытарын курдук туруктаммыт саха норуотугар Манчаары, бэрэлэтэрийээт, оробуочай кылаас аргыһа суох, тура соҕотох эрдээх санаалаах бууннааччы мохсоҕол этэ.

Саха норуота, оччолорго бэйэтин кыаҕа кыратын билинэн, ол оннугар кылыстыы кылбаҥныы оонньуур уоллааҕыттан санаата көтөҕүллэн, харыс үрдээн, Манчаарыны бэйэтэ үйэтиппитэ, өлбөт-сүппэт тускуллаабыта. Ону, бэл, оччолорго, хайа да бэйэлээх үрдүк сололоох кэлэн, Манчаары норуотугар хаалларбыт «Киһи кылыстыы кылбаҥныы оонньуохтаах» дэтэр соҕотох кэриэһин бобор дуу, былдьыыр дуу кыаҕа суоҕа.

Үйэлэргэ наар куттанар, кирийэр, куотан биэрэр аатыгар сылдьыбыт саха, тосту уларыйыылаах өрөбөлүүссүйэ сылларыгар, улахан хаан тохтуулаах кырасдааныскай сэрии кэмигэр, «ким – кими» диир утарыта турсууга, хайа да өттүттэн бэйэ кырдьыгын уонна көҥүлүн көмүскүүр туһугар хахай хааннаммыта. Муҥутах саха киһитэ бу маннык уларыйан, тыыллан-хабыллан турарыгар, кини национальнай дьоруойа Манчаары туох да оруола суоҕа эбитэ буолуо дуо? Олох диэн эмиэ охсуһуу, ол быһыытынан бары ньыманан охсуһа, көмүскэнэ үөрэниэхтээххин.

Дьиккэрдии сыһыан тутатына самнарыллыахтаах

Кэлэри-барары үрэн ньаҕыйан саатыыр бөх ыт кэриэтэ, Манчаарыны кытта аат былдьаһа сатааччылар куруутун баар буола туруохтара. Кинилэр ычалара уонна толкуйдара оччо. Ханнык эрэ хаамаайы эрмээҥҥэ тиийэ бииргэ куомуннаһаллара баар эбээт. Дьиҥэр, ол  Павел Казарян Манчаарыны төрүт да билбэт, билиэн да баҕарбат учуонай обуойа буолаахтаатаҕа.  Манчаарынан сылтанан, кини сахалары үөҕэр, сахаларга өстөммүтүн таһаарар. Биһиги бэйэлээхтэр ол онуоха олук охсон биэрэбит. Манна маарыннаах атын ханнык да түбэлтэҕэ кытаатан бэриллиэхтээх, тосту туораттан норуоппутугар дьиккэрдии сыһыан тутатына самнары охсуллуохтаах этэ. Бэйэтин дьоһунун уонна национальнай дьоруойун кыайан көмүскээбэт норуоту аһыныахха эрэ сөп.

Национальнай дьоруой аатын ким иҥэриэхтээҕий?

Билигин өссө биир саҥа мөккүөр күөрэйиэх курдук буолла. Манчаары саха норуотун национальнай дьоруойа дэнэрэ сатаммат. Бэйэтин кэмигэр өрөспүүбүлүкэ Үрдүкү Сэбиэтин Бүрүсүүдьүмүн эбэтэр саамай үрдүкү дуоһунас­таах киһитин оннук анал ыйаахтара суох үһү. Сахалар аакка киирбит сэрэх, ол курдук хоргус дьоммут диэтэххэ, өһүргэс буолуох бэйэтэ буоллаҕа. Хаһыакка суруллубутунан, хаһан эрэ «Манчаары - национальнай дьоруой» диэн дьаралыктаан, кинигэҕэ киллэриэх курдук буолбуттара «легендарнай» диэн тылынан солбуллубуттааҕа үһү. Ханна эбитэ буолла – сах салаатын, үөһээ дуу, аллараа эбитэ дуу – сахалар национальнай дьоруойданалларыгар өссө даҕаны ситэ иликтэр диэбиттэр быһыылаах. Эбэтэр бэйэлээх бэйэбит сэргэх, сэрэх киһибит хайыҥ охсуммут быһыыта эбитэ дуу?

 Норуот национальнай дьоруойун бэйэтэ билиниэхтээх, ааттыахтаах уонна өрө анньыахтаах. Хайа, сүрэ да бэрт буолаа ини, үөһэттэн дьаһал быһыытынан дьүүллэһиллэ, мөккүөргэ тура, толорулла сатыы  сырыттаҕына.  «Наассыйа дьоруойа» аат уҥа-хаҥас талбытынан иҥэриллиэн хайдах да табыллыбат.

Уопсайынан, мөккүөр тахсыбатын туһуттан, бу ааты официальнайдык ыйаахтаан-талбалаан иҥэрэ сатааһын көдьүүһэ кыра буолуоҕа.

Манчаарыны норуот бэйэтэ номох оҥорбута. Оччолорго сахаҕа «национальнай дьоруой» диэн өйдөбүл баара эбитэ буоллар, норуот ону даҕаны, бука, утарыа суох этэ. Манчаарыга сыһыаннаах ханнык да официальнай ыйаах суоҕун үрдүнэн, биһиги кинини национальнай дьоруойбутунан ааҕар, ааттыыр толору бырааптаахпыт. Ону ким да бобор кыаҕа суох.

Биллэрин курдук, Манчаары ууруллубут хаайыытын болдьоҕун боруостаан, Бүлүү сүнньүгэр көскө утаарыллан, Ньурба Малдьаҕарыгар олохсутуллубута. Манна биир түгэҥҥэ тохтоон ааһар тоҕоостоох буолуон сөп этэ.

Манчаары сокуон хараҕар иҥнэн, буруйдаах быһыытынан сууттаныаҕыттан, түөртэ хаатыргаттан уонна сыылкаттан төлө туттаран күрээбитэ биллэр. Ол иһигэр кытаанах эрэсиимнээҕинэн аатырар Нерчинскэй рудниктааҕы хаатыргаттан. Кэлин тиһэххэ Дьокуускай түрмэтигэр 10 сылга тимир сыабынан хараҕаланан, буруйун боруостууругар бириигэбэрдэнэр. Ону өссө 2 сылы аһардан эрэ баран босхолууллар. Манчаары дьыалатын оччотооҕу былаас үрдүкү суута – Сенат -- көрөн, буруйданар сорох ыстатыйаларын көтүрэн турар.

Бу, били, туохха эрэ буруйданан, сибииккэҕэ биир күн сытан тахсыбыт киһини, бэйэтин биир дойдулаахтара кини оҕус да кыайан тарпат буруйунан, аньыытынынан-харатынан киирэн-тахсан, инньэ оҕотун оҕолоругар тиийэ үөҕүү, кэпсэл оҥостор үйэлэригэр Манчаары сүкпүт эрэйэ-буруйа, муҥа-соро буолар. Хаайыылааҕы хайгыыр оччоттон баччаҕа диэри биһирэммэт дьыала гынан баран, киһи тулуурун, кытаанах санаатын, олоххо тардыһыытын, ити айылаах ыар дьылҕаттан отуора хамсаабатах, дьиҥ айыы киһитинии чиккэ чөл туругун сүтэрбэтэх саха уратылаах киһитин хайдах сөхпөт-махтайбат буолуохха сөбүй?