Устуоруйа

Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи V сийиэстэрэ (1927 с.), «Алданзолото» тириэс салалтата олохтоох бүддьүөккэ киллэриэхтээх төлөбүрүн соруйан тардан, ол онон өрөспүүбүлүкэ экэнэмиичэскэй интэриэһин кыпчыйарга сорунууну таһаарбытын бэлиэтээбитэ уонна Саха сирэ Алданнааҕы көмүс бырамыысыланнаһын сайдыытыгар сүкпүт бары хоромньутун толору төлүүрүн ситиһэригэр өрөспүүбүлүкэ бырабыыталыстыбатын сорудахтаабыта. Итини сэргэ, сийиэс тириэс салалтата көмүс бырамыысыланнаһын уонна тыа хаһаайыстыбатын икки ардыларыгар дьыалабыай ыпсыһыы баар буоларыгар интэриэһэ суоҕун, Саха Өрөспүүбүлүкэтин өттүттэн туох эмэ сабыдыал баар буолуутун төрдүттэн сөбүлээбэтин  ыйбыта. Итинник этэн туран сийиэс, НХС киин судаарыстыбаннай уорганнары бэйэтигэр тардан туран, тириэс Саха сирин кыһалҕаларыгар «чугаһыырын», оттон өрөспүүбүлүкэ тириэс үлэтигэр сабыдыала күүһүрэрин ситиһэригэр соруйбута.

20-с сылларга биэдимэстибэннэй кииннээһин курдук көстүү үөскээбитэ уонна улам сайдан киирэн барбыта. Сойууһунай уорганнар бырааптарын кэҥэтиигэ дьулуһуу, ону кытта кииннэммит салайыыны кытаатыннарыы, өрөспүүбүлүкэлэр бэйэлэрэ быһаарар кыахтарын сарбыйыы күүһүрэн киирэн барбыта. Бастатан туран, итинник сыһыаҥҥа бырамыысыланнас уонна үп-харчы хабыллыбыта. Итинник кэм бэлиэ уратыта – уопсай федеральнай уорганнар бырааптарын биллэрдик кэҥэтии. Дьаһалымсыйар-хамаандалыыр систиэмэ олохтонор усулуобуйатыгар, норуот хаһаайыстыбатын сөптөөхтүк кииннээһин бүрүкүрээттии куормалаах кииннээһин курдук төннүбүт төрүөҕү үөскэппитэ. Өрөспүүбүлүкэлэр бүддьүөккэ бырааптарын сарбыйыы,  предприятиелары өрөспүүбүлүкэлэр сабыдыалларыттан таһаартаан, бүтүн сойуустааҕы бас бэриниигэ биэрии быраактыкатын кэҥэтии, холбоһуктаах наркоматтары сойуус таһымнардаах гына уларытан тэрийтэлээһин, уруккута өрөспүүбүлүкэлэр таһымнардаах салааларга үлэлээбит наркоматтары сойуус таһымнардаахха кубулутуу түмүгэр, 30-с сыллар саҥаларыгар өрөспүүбүлүкэлэр хаһаайыстыбаннай тутулуга суох буолууларыгар сууһарыылаахтык охсубута.

И.В.Сталин бэлитиичэскэй үлэтин-хамнаһын былаһын тухары, кииннэммит күүстээх судаарыстыба позициятын халбаҥа суох тутуспута. Кини өссө 1913 сыллаахха бэйэни бэйэ көрүнэр, дьаһанар бириинсибин төрдүттэн утарбыта. Оттон судаарыстыба кэнэҕэски куорматын талыы боппуруоһугар Сталин уобаластааҕы автономияны ордорбута. «…Уобаластааҕы автономия ордуга диэн, дьону омуктарынан көрөн араартааһыны таһаарбат национальнай быыстар туоратыллыбаттар, төттөрүтүн ити быыстар  көтүрүллэллэр, оччотугар дьону кылаастарынан араартааһыҥҥа суол аһыллан биэрэр», - диэбитэ. Национальнай интэриэстэри билиммэт буолуу, өссө киэр хаһыйыы сэнэбиллээх сыһыана, Сталин кэлин национальнай автономия позициятын тутуспутун да кэннэ, син биир киниэхэ хаалан хаалбыта. Федерализмы кини төрдүттэн ылымматаҕа. «Федерализмы утары» диэн ааттаах 1917 сыллаахха бэчээттэммит ыстатыйатыгар: «…Федерализм Арассыыйаҕа национальнай боппуруоһу быһаарбат, быһаарар кыаҕа да суох. Арай Дон Кихоттуу кураанаҕынан түллэ сатаан, устуоруйа көлөһөтүн төттөрү эргитэргэ холонуу быһыытынан өссө ордук бутууру-буккууру таһаарыан эрэ сөп», - диэбитэ.

И.Сталин Национальностар дьыалаларыгар бастакы уонна тиһэх норуодунай хамыһаарынан буолан туран, «автономиялааһын» боппуруоһугар бэйэтин былаанын олоххо киллэриигэ киһи сөҕөр дьүккүөрүн уонна утумнаах буолууну көрдөрбүтэ. Кини бассабыыктыы түөрүйэни быыһык кэмҥэ олус сатабыллаахтык дьүөрэлээбитэ. Ол курдук, национальнай уустуктар кэннилэригэр турар  «былаас туһунан боппуруоһу» чопчу таба көрбүтэ. Бэйэ инникитин бэйэ быһаарыахтаах бириинсибэ буржуазия бырааба буолбакка, бу наассыйа үлэһит маассатын бырааба буолар. Бэйэ быһаарыныытын бириинсибэ социализм иһин охсуһуу сириэстибэтинэн буолуохтаах уонна социализм  бириинсиптэригэр бас бэриниэхтээх» диэн буолбута.

Бу биир ньыгыл кииннэммит судаарыстыбаны тутарга, адьас сөрү-сөптөөх барыйаан буолар. Сэбиэскэй тииптээх национальнай судаарыстыбалар федеративнай холбоһуктарга судаарыстыбаннай салайыы систиэмэтэ Сэбиэттэргэ баазаланар уонна судаарыстыбаннай былааһы бүттүүнүн биир халыып гына оҥорор. Түмүгэр, баартыйа сэбиэскэй уорганнарга сабыдыала күүһүрүүтүн нөҥүө былааһы кииннээһин кудуххайдык барар.

Арассыыйа бастакы Конституцията бэлэмнэнэр кэмигэр «Правда» хаһыат икки нүөмэригэр Национальностар дьыаларын наркома И.В.Сталины кытта кэпсэтии бэчээттэммитэ. Нарком этэринэн, Сэбиэскэй Федерация - ыраахтааҕы күһэйиилээх унитаризмыттан аккаастаммыт Арассыыйа, кини бары наассыйаларын уонна биистэрин үлэһит маассалара үтүө көҥүллэринэн уонна бырааттыы холбоспут – тутуллара буолар. Бу гынан баран, федерализм Арассыыйаҕа баара-суоҕа уочараттаах үктэл. Инникитин социалистическай унитаризмҥа көһөргө муоста оруолун толоруохтаах.

Ити аата РСФСР тэриллиэн эрэ  иннинэ, 1918 сыл сааһыгар, Сталин инникитин тэриллиэхтээх национальнай-судаарыстыбаннай тутул сайдыытын, унитарнай судаарыстыбаны тэрийии былаанын адьас дьэҥкэтик кэпсээн биэрбит эбит. Кини судаарыстыбаннай тутул куорматын талан ыларга, ону хайа да түбэлтэҕэ национальнай боппуруоһу кытта ситимнээбэтэҕэ. Сталин автономия тутулуга суох буолууну биэрбэт, эмиэ биир оннук арахсар кыаҕы биэрбэт, автономия туһунан боппуруос ис дьиҥэ – киин уонна кытыы сирдэр икки ардыларыгар өрөбөлүүссүйэлии сойууһу хааччыйыы буолар диэн  позицияҕа халбаҥнаабакка турара.

РСФСР, кини субьектарын төрүттэригэр тэриллибитэ эрээри, автономнай өрөспүү­бүлүкэлэр бэйэлэрин олохторун-дьаһахтарын  тэринэллэригэр  биир эмэ дьоһуннаах боппуруоска быһаарыыны ылынар кыахтарын кыччатан биэрэргэ бүтүн дьаһаллар систиэмэлэрэ үлэлииллэрэ. Инньэ гынан быыһык кэмҥэ бассабыыктар иһиллэллэрэ үчүгэй эрээри, кураанах ис хоһоонноох луоһуннары туттаннар, национальнай боппуруоска сүүйүүлээх тахсыбыттара. Ол да үрдүнэн, кытаанах кииннээһин кууруһа ыытыллыахтааҕа сэрэйиллэр буолан барбыта.

20-с, 30-с сылларга атыннык толкуйдуур дьону самнарыыга туһуламмыт кырыктаах бэлиитикэ сытыы тииһэ килэҥнээн киирэн барбыта. Итинник усулуобуйаҕа 1926 сыл олунньутугар Сэбиэттэр Бүтүн Саха сиринээҕи IV сийиэстэригэр “баартыйата суохтар фракциялара» тэриллибитэ. Бу фракция бэрэстэбиитэллэрэ кэтэх бааһынай хаһаайыстыбаларга болҕомтолоох буолууну ирдээбиттэрэ, өрөспүүбүлүкэ сиригэр-уотугар «бырамыысыланнай холуонньалааһыны» ыытыыны утарбыттара. Саха сирэ сойууһунай биэдэмистибэлэр байар-тайар источниктарыгар кубулуйуо суохтааҕын туһунан этиллибитэ.

Сэбиэттэр IV сийиэстэрин кэнниттэн, сылтан ордук кэм иһинэн Павел Ксенофонтов баһылыктаах конфедералистар хамсааһыннара күөдьүйэн тахсыбыта. Бу хамсааһын кырыктаахтык саба баттаммыта.

 Судаарыстыбаннас анал туруга (бырааптаах статуһа) Төрүт сокуон ылылыннаҕына эрэ бүтэһиктээхтик бигэргэнэр. 1924 сылтан 1978 сылга диэри Саха АССР-га барыта 4 Конституция ылыллыбыта (1924,1926, 1936 уонна 1978 сылларга).

 Терентий Ермолаев, устуоруйа наукатын хандьытаата, ГЧИ наукаҕа үлэһитэ.

«Саха Өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһа олохтонуута уонна сайдыыта» монографиятыттан