Улуус Мунньаҕа

Екатерина Васильевна Ноговицына Үөһээ Дьааҥы улууһун дьокутааттарын сүбэ мунньаҕын бэрэссэдээтэлэ буолуон иннинэ култуура эйгэтигэр 10-тан тахса сыл үлэлээбит. Сэбиэккэ 2017 сыллаахха талыллыбыт.

КИИН ЭРЭГИЙИЭННЭР БИҺИРЭЭБИТТЭР

Туох ханнык иннинэ Судаарыстыбаннай Дуума дьокутааттарынан өйөммүт «Аһаҕас былаас кэлим тиһигэр олохтоох бэйэни салайыныы бириинсиптэрин тэрийии туһунан» сокуон барылын туох дии саныырын ыйыталастым. Онуоха Екатерина Ноговицына сокуоҥҥа уларытыы Үөһээ Дьааҥыны эрэ буолбакка, Саха Сирин олохтоохторун бүттүүнүн долгуппутун бэлиэтиир. Кини кэллиэгэлэрин уонна улуус уопсастыбаннаһын, нэһилиэнньэтин кытта хаста даҕаны бу боппуруоска мунньахтаабыттар, сокуон саҥа барылын элбэхтэ ырыппыттар.

Оттон кэпсэтээччим бэйэтэ саныырынан, олохтоох салайыныы туһунан саҥа сокуон, СӨ Төрүт Сокуонун кэспэккэ, дьону аймаабакка, ыарыыта суох табыгастаахтык киириэн наада. Итиэннэ Үөһээ Дьааҥы Табалаах национальнай нэһилиэгин курдук статустаах атын да улуус нэһилиэктэрэ бу бу уратыларын тутан хаалыахтаахтар.

Олохтоох салайыныыны сайыннарыы Бүтүн Арассыыйатааҕы ассоциацията тэрийэр эспиэрдиир былаһааккатыгар Екатерина Васильевна ааспыт сыл ахсынньытыгар кыттыбыт. Онно Уһук Илиҥҥи уокурукка саҥардыы киирээри турар уларыйыылары барытын быһааран биэрбиттэр. Арассыыйа киин эрэгийиэннэригэр бу сокуон үлэлээбитэ ыраатта. Губернатордары Бэрэсидьиэн аныырын бары билэбит.

Ассоциация сугулааныгар үтүө холобур быһыытынан аһаҕас былаас кэлим тиһигин олохтооһуҥҥа Пермскэй уобалаһы, оттон ТОС-тары (территориальное общественное самоуправление) тэрийиигэ Калужскай уобалаһы кэпсээбиттэр. Калужскай уобаласка ТОС-тар бэркэ үлэлииллэр эбит. Сахалыы судургутук быһаардахха, биһиги түөлбэлэринэн (сэбиэскэй кэмҥэ зоналарынан) арахсан үлэлиирбит курдук бириинсиптээх. Нэһилиэнньэ бэйэтэ түөлбэ начаалынньыгын талар дии. Соннук.

Екатерина Ноговицына этэринэн, ити түөлбэлэрбитин билигин юридическай сирэй быһыытынан суруйтаран баран, араас граннарга, бырагыраамаларга кытыннарар кыахтанар эбиппит. Итиэннэ хас биирдии түөлбэттэн дьокутаат талыллар, олор тустаах территорияларыгар эппиэтинэс сүгэр буолаллар. Оттон Пермскэй уобалас саҥа сокуонтан сүрдээх элбэҕи туһаммыт. Чуолаан ыраах сытар нэһилиэктэрэ. Юридическай статустаммыт түөлбэлэрэ араас бырайыактарга, граннарга кыттан, үп-харчы ылан, бөһүөлэктэрин тупсарбыттар. Итиэннэ Пермскэй уобалас нэһилиэктэригэр быыбардар ыытыллыбат буолуохтарыттан нэһилиэнньэ хайдыһыыта, аймахтар атааннаһыылара тохтообут. Бары биир санаанан, олохторун уйгута тупсарын туһугар үлэлииллэр, бырайыактары бэлэмнииллэр үһү.

Екатерина Ноговицына киирээри турар сокуон үтүө өрүттэрэ элбэҕин эмиэ этэр. Ол гынан баран, олохтоох салайыныы туһунан сокуон эрэгийиэн Төрүт Сокуонугар олоҕуран киириэхтээх, онно Ил Түмэн дьокутааттара сөпкө дьаһаныахтаахтар».

КЫТЫЫ СИР КЫҺАЛҔАТА БАҺААМ

Екатерина Васильевна Үөһээ Дьааҥы улууһа ыраах сытарын, сылы супту сылдьарга алларанан суола-ииһэ суоҕун тоһоҕолоон бэлиэтиир. Ол хоруона хамсыгын кэмигэр ордук күүскэ биллибит. Дьон анаалыс туттаран баран, номнуо үтүөрэн эрдэхтэринэ, түмүктэрэ биирдэ кэлэр эбит. КТ, МРТ курдук күүстээх аныгы аппарааттар суохтара ордук охсуулаах буолбут. Маны тэҥэ биэлсэр пууннара билиҥҥи ирдэбилгэ хоруйдаабаттара эмиэ пандемия кэмигэр өссө сытыырхайан биэрбит. Онуоха СӨ Доруобуйа харыстабылын урукку миниистирэ Елена Борисова болҕомтотун ууран, оройуоҥҥа саҥа балыыһа тутуллан киирбит. Билиҥҥи миниистир Лена Афанасьева онкологическай диспансер кылаабынай бырааһа эрдэҕинэ кэлэ сылдьан, «Онкопоиск» бырайыагынан нэһилиэнньэни искэҥҥэ бэрэбиэркэлээбит. Онно мэдиссиинэ тэрилтэлэрин туруктарын көрөн, балаһыанньа хайдаҕын бэркэ билэр. Ол иһин саҥа ФАП-тары тутуу уочаратыгар биир бастакынан туруорбут.

Бу эйгэҕэ өссө биир кыһалҕанан дьон өлүгүн харайар анал (специализированнай) сир (морг) суоҕа буолар. Булууска уураахтыыллар эбит. Морг тутуутун ситиһэр инниттэн, дьокутааттар этии, көрдөһүү бэрээдэгинэн киһи быраабыгар боломуочуйалаахтан саҕалаан, генеральнай борокуратуураҕа тиийэ хаста даҕаны сурук ыыппыттар, бэйэлэрин кытта сирэй көрсөн кэпсэппиттэр. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ этэринэн, «СӨ Аартыкатааҕы балаһатын уонна аҕыйах ахсааннаах төрүт омуктарын сайыннарыы» диэн бырагырааманан туруорсаннар, соторутааҕыта «Үөһээ Дьааҥы улууһун ити бырагыраамаҕа киллэрдибит» диэн суругу туппуттар. Онон эрэннэрбиттэрин толорон, үбүлээһинин көрө охсон, олоххо киирэрэ буоллар. Итиэннэ улууска биир көмпүүтэр томографията баар буолуон олус баҕараллар. Бачча пандемия кэмигэр саамай наадалаах аппараат буоларын тоһоҕолоон этэн туран туруорсаннар, былааҥҥа киллэртэрбиттэр. Онон СӨ Доруобуйа харыстабылын министиэристибэтэ болҕомтоҕо ылбыт.

Иккис сытыытык турар боппуруоһунан ититии буолар. Ааспыт сыл сэтинньи, ахсынньы ыйдарыгар Ил Түмэн дьокутаата Е.Х. Голомарева салайар «Биир ньыгыл Арассыыйа» уопсастыбаннай приемнайын былаһааккатыгар СӨ Дьиэ-уот хомунаалынай хаһаайыстыбатыгар уонна энэргиэтикэҕэ министиэристибэтин кытта ZOOM нөҥүө кэпсэтиилэр буолбуттар. Онно миниистир Вячеслав Емельянов: «Министиэристибэбитигэр эһиги оройуоҥҥут боппуруоһа бастакынан көрүллэ сылдьар. Биһиги икки илиибитинэн этиилэргитин өйүүбүт, ол гынан баран, хочуолунайы тутарга инвестиционнай бырагыраамаҕа киирэр инниттэн, нэһилиэк дьаһалталара симиэтэ-бырайыак докумуоннарын бэлэмниэхтээхтэр. Биһиги ити докумуону оҥорууга көмөлөһөргө бэлэммит», – диэбит. Онон Екатерина Ноговицына хочуолунайы тутуу боппуруоһун быһаарсыыга оройуоннааҕы ДьУоКХ филиала куруук көмөлөһөрүттэн, итиэннэ министиэристибэ өттүттэн улахан өйөбүл баар буолбутуттан үөрэр. Уонна Екатерина Васильевна саамай махтана саныыра – Ил Түмэн бэһис ыҥырыытын дьокутаатынан талыллан үлэлээбит Александр Александрович Ноговицын. Кини сүүрэн-көтөн, көмөлөһөн, ити кэмҥэ Дьааҥыга хочуолунайдар тутуллубуттар.

Бу кыһалҕалар барыта төгүрүк сыл устата алларанан суол-иис суоҕар түмүллэллэр. Мэдиссиинэ аппараатын, хочуолунай тутуллуутугар матырыйаалларын аҕалыыга элбэх ороскуот барар. Суол суоҕуттан сылтаан, оптоволокно лииньийэтэ эмиэ тиийэ илик. Онон Интэриниэт сибээһэ отой мөлтөх. Сэбиэт бэрэссэдээтэлэ бэлиэтииринэн, 2023-2025 сс. «Круглогодичная дорога «Яна» диэн бырагыраама чэрчитинэн суол оҥоһуллуохтаах, ону кытта ВОЛС (оптоволокно) тиһигэ тардыллыахтаах.

БЫЙЫЛГЫ БЫЛААН

– Евгения Исаевна Михайлова салайар «Дьүөгэлиилэр» түмсүү улуустааҕы филиала, итиэннэ оройуон дьахталларын сэбиэтэ, «Арассыыйа ийэлэрэ» уопсастыбаннай хамсааһын буоламмыт, сыллата араас тэрээһиннэри кыттыһан ыытабыт. Улууспутугар дьахталлар форумнара өрүү буолар. Быйыл өрөспүүбүлүкэҕэ биллэриллибит Ийэ сылын чэрчитинэн, «Дьүөгэлиилэр» түмсүүнү, итиэннэ Олоҥхо ассоциациятын кытта «Ийэ – Олох – Олоҥхо» диэн бырайыагы оҥорон, өрөспүүбүлүкэтээҕи таһымҥа тэрийэргэ үлэлэһэ сылдьабыт, – диэн быйылгы былааннарыттан биирдэстэрин Екатерина Васильевна иһитиннэрэр.

Бу тэрээһин Ийэ олоҥхоһуттара Д.А. Томская-Чаайка аатын үйэтитэр, итиэннэ саха фольклорун, итэҕэлин, духуобунаһын тута сылдьар дьахталларга болҕомто уурар сыаллаах-соруктаах. Иккис өттүнэн, тэрээһин ийэ тылы кытта эмиэ сибээстээх.

--2018 сыл ахсынньытыгар миигин СӨ Баһылыгын уонна Бырабыыталыстыбатын дьаһалтата Федерация Сэбиэтин иһинэн Эдэр сокуонньуттар палааталарын чилиэнинэн мэктиэлээбитэ. Манна өрөспүүбүлүкэттэн иккиэбит. Бу палаатабыт кулун тутарга «РФ норуоттарын эпическэй нэһилиэстибэлэрэ» диэн Бүтүн Арассыыйатааҕы «төгүрүк остуолу» тэрийэр буолла, онно кыттабын, -- диэн үтүө сонунун үллэстэр.

Ону тэҥэ Ийэ сылынан соҕотох аҕалар балаһыанньаларын көрүү, кинилэргэ уонна оҕолоругар оҥоһуллар көмөлөргө уларытыылары киллэрии; Саха Сиригэр күн сирин көрбүт оҕолор төрүүр дьиэттэн тахсалларыгар, төрөппүттэрин матырыйаалынай кыахтарын көрбөккө-аахсыбакка, энньэ биэрии; аҕа оруолун үрдэтэн, элбэх оҕолоох дьиэ кэргэн дастабырыанньатын аҕаҕа туспа оҥотторуу, о.д.а. этиилэри Ил Түмэҥҥэ аадырыстаан, чуолаан «Биир ньыгыл Арассыыйа» уопсастыбаннай приемнайын салайар норуот дьокутаата Елена Голомарева аатыгар ыыппыттар.

Маны кэккэ быйыл дойдубутугар Норуот оҥоһугун ускуустубатын уонна Арассыыйа норуоттарын матырыйаалынайа суох култуурунай нэһилиэстибэлэрин сыла биллэриллибитэ. Ол чэрчитинэн тохсунньу 14 күнүгэр ыытыллыбытын мунньахтарыгар Үөһээ Дьааҥыга Олоҥхо дьиэтин сөргүтэр боппуруоһу туруорбуттар. Олоҥхо ассоциациятын бэрэсидьиэнин солбуйааччы, Олоҥхо тыйаатырын дириэктэрэ Мария Турантаева кыттыбыт.

– Оройуоммутугар быйылгы бэлиэ түгэнинэн фольклорист уонна этнограф Иван Александрович Худяков төрөөбүтэ 180 сыла буолар. Дьааҥы дьонун устуоруйаҕа, сурукка үйэтиппит киһибитигэр анаммыт тэрээһиннэри өрөспүүбүлүкэ таһымнаах ыытар былааннаахпыт, – диир.

Быйыл Үөһээ Бүлүүгэ ыытыллыахтаах Олоҥхо ыһыаҕар култуура үлэһиттэрэ кытта барарга бэлэмнэр. Боруулаахтааҕы култуура киинин дириэктэрэ Айталина Неустроева Дьааҥы ураты фольклорун тарҕатарга этии киллэрбит. «Байды» норуот тыйаатырын салайааччыта Николай Потапов бу хайысхаҕа баһаам үлэни ыыппыт. Үлэ түмүгэ – норуот ырыаларын, ону тэҥэ үҥкүүлэрин ыччат билбит.

«Точка кипения» баар оскуолаларыгар олоҥхо тиэмэтигэр 3D-мадьыаллааһын кууруһун киллэриигэ этии киирбит. Оттон тугу эрэ оҥоруох иннинэ, матырыйаалы кытта билсиэхтээххин. Онон үөрэнээччилэр куурус кэмигэр бэйэлэрин норуоттарын култууратын үөрэтиэхтэрэ. Мунньах түмүгүнэн тэрийэр хамыыһыйа баар буолбут, салайааччынан Екатерина Ноговицына, солбуйааччынан Мария Потапова анаммыттар.

– Хоту улуустартан саамай элбэх сылгылаах, ынахтаах буолабыт эрээри, төбө ахсаана аҕыйыыр. Ону тохтотор туһуттан, Е.А. Портнягина салайар ТХПК пиэрмэтин саҥаттаан тутуу, итиэннэ «Якутский скот» тэрилтэни кытта үлэлэһэн, Мачахха саха сүөһүтүн иитии соруга турар, – диэн сэбиэт бэрэссэдээтэлэ тыа хаһаайыстыбатыгар кэскиллээх былааннарын сэһэргиир.

«Үөрэрим диэн, Ил Түмэн 2009 сыллаахха Ыччат парламенын тэрийээтин кытта, улуустартан бастакынан биһиэхэ баар буолбута. Парламентаризм оскуолата олус туһалаах эбит. Онно сылдьыбыт оҕолорбут билигин бары баһылыктар, тэрилтэ салайааччылара, лиидэрдэр», -- диэн кэпсээнин түмүктүүр.

Ыраах хоту улууска төһө даҕаны элбэх кыһалҕа баарын үрдүнэн, ону аахсыбакка, дьааҥылар сэргэхтик олороллор. Эдэр бэрэссэдээтэллээх сэбиэт туруорсуулааҕа, сыалын ситиһэн иһэрэ хайҕаллаах.