Уопсастыба

Биир оннук былаһаакканан аан маҥнайгытын ыытыллар “Аартыка уонна тыа сирэ: хас биирдии киһиэхэ табыгастаах олоҕу” былаhаакка буолла. Тэрээһин Ил Дархан инновационнай менеджменин Үрдүкү оскуолатын баазатыгар тэрилиннэ.

Тыа хаһаайыстыбатын уонна өрөспүүбүлүкэ Аартыкатааҕы улуустарын сайыннарыы боппуруостарын ырыттылар, ол иһигэр хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааматын, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччылары өйүүр миэрэлэри, сибээс тупсарын, аска-үөлгэ куттала суох буолууну, о.д.а. Мустубуттар тыа сиригэр олоҕу араас бырагыраамаларынан, национальнай бырайыактарынан өйүүр суолларын тобуллулар.

Ырытыыга кыттыыны Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, министиэристибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, департаменнар салайааччылара, оройуон баһылыктара, уопсастыбаннас кыттыыны ылла.

“Тыа сирэ - дойдубут үрдүнэн стратегическэй өрөсүүрсэ. Ол эрэн, күннээҕи кыһалҕа быһаарыллыбата, олорорго ыарахан усулуобуйа, мөлтөх тырааныспар инфраструктурата, сибээс мөлтөҕө өссө сайдыы барарын атахтыыр”, - диэн модератор, СӨ уопсастыбаннай балаататын тыа сиригэр, агропромышленнай комплекска уонна олохтоох бэйэни салайыныы хамыыһыйатын бэрэсэдээтэлэ Сергей Сюльскай бэлиэтээтэ.

Кини иһитиннэрбитинэн, бүтэһик биэрэпис түмүгүнэн, өрөспүүбүлүкэбит тыа сирин олохтоохторун уопсай ахсаана 330 тыһыынчаны куоһарбыт. Кинилэр дэриэбинэлэргэ уонна улуус кииннэригэр олороллор. Бырыһыанынан тэҥнээтэххэ, уопсай өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун ахсааныгар - 33,2%. Оттон улахан 10 пууҥҥа нэһилиэнньэ 23,6% олорор.

Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Михайлович уу сахалыы тылынан мустубуттары эҕэрдэлээтэ, уопсастыбаннас үлэтэ сайдарыгар маннык былаһааккалар үлэлииллэригэр махтанна. Тиийимтиэтик дойдубут үрдүнэн буола турар балаһыанньаҕа үлэ хаамыытын билиһиннэрдэ.

“Ил Дархаммыт Айсен Николаев Үлэ сылын биллэрбитэ тоҕоостоох. Биэс сыл устата Ил Дархан, Бырабыыталыстыба, Ил Түмэн, өрөспүүбүлүкэ, улуустар салалталара хаһан да буолбатах уустук быһыыга-майгыга үлэлии олоробут. Ону өйдүүр кэм уолдьаста. Туох даҕаны буолбатаҕын курдук сылдьыбакка, нөҥүө көрөн, ырыҥалаан үлэбитин-хамнаспытын дьаһаныахтаахпыт.

2019 сылга үлэ-хамнас тэтимирэн иһэн, пандемиянан икки аҥаар сыл хааччахтаммыппыт улаханнык атахтаата. Айылҕабыт эмиэ бэрэбиэркэлиир. Баһаардар, курааннар, халааннар буолаллар. Ити барыта улахан ыйааһын. Анал байыаннай эпэрээссийэ бара турар, быстах хомуур ыытылынна, 20-чэ тыһыынча ахсааннаах саансыйалар биллэрилиннилэр. Онон бытархайга кыһаллыбакка, кэскиллээҕи ырытыһан, түмсүүлээх буолан үлэни күүһүрдэр сорук барыбытыгар турар. Бу тэриллибит улахан түһүлгэҕэ өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын ырытыахха”, - диэн ыҥырда.

Маннык диэн туран, Андрей Михайлович биэс сыл иһигэр ыытыллыбыт үлэ сорох хайысхатыгар тохтоото. Бастатан туран, Ил Дархан Айсен Николаев дуоһунаска талыллыаҕыттан үлэлэспит тыа хаһаайыстыбатын өйүүр саҥа мэхэниисимнэри ырытта. Иккиһинэн, итинэн сиэттэрэн Ил Түмэн дьокутааттара улуустарга тыа хаһаайыстыбатын хайысхатыгар боломуочуйалары биэриигэ сокуон ылыммыттарын кэпсээтэ. Ол түмүгэр судаарыстыбаннай бырагырааманан  тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһин биллэ үрдээбит.

“Бэйэбит киллэрэр дохуоппут үбүн тэҥнээн көрдөххө, тыа хаһаайыстыбатыгар судаарыстыбаннай бүддьүөттэн 10 бырыһыан бэриллэр. Бу дотациялары аахпакка туран. Үбүлээһин кэмигэр улуустарга тиийэр. Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа олоҕурар үп-харчы 60% быһаччы тыа сиригэр бэриллэр буолла”, - диэн тоһоҕолоото.

 “Тыа сирин биир кэлим сайыннарыы” диэн саҥа судаарыстыбаннай бырагыраама туһунан сырдатта. Ол курдук, 2019 сылга диэри тыа хаһаайыстыбатын өйүүр биир бырагыраама баар буоллаҕына, билигин икки бырагыраама үлэлиир.

“Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы бырагырааматынан 2023 сылга 14 млрд 200 мөл. солк., манна эбии “Тыа сирин биир кэлим сайыннарыы” бырагырааманан 2 млрд солк. көрүлүннэ. Барытын холбоотоххо, 16 млрд солкуобайтан тахса суумалаах үп. 2018 сыллаахха 10 млрд солк. көрүллэрэ”, - диэн быһаарда.

Норуот дьокутаата кэпсэтии былаһааккатыгар сытыы боппуруостары таарыйарга ыҥырда. Кырдьык, статистика бигэргэппитинэн 1979 сылга тыа сиригэр 329,9 тыһ. киһи олороро. Оттон 2021 сыл биэрэпиһинэн, 330 тыһ. киһи. Көрдөххө, сыыппара тэҥ кэриэтэ. Ол эрэн нэһилиэнньэ үгүс өттө улуус киинигэр көспүт. Нэһилиэктэр оскуолаларыгар, уһуйааннарга оҕо ахсаана аҕыйыыр. Урут кылааска ортотунан 15-20 оҕо үөрэнэр эбит буоллаҕына, билигин сорохторго 1-2 эрэ үөрэнээччи. Бу дьон киин сиргэ талаһарыттан. Тоҕо? Онно усулуобуйа ордук.

“Бырабыыталыстыба дьон тыа сиригэр олохсуйарыгар, оҕо элбииригэр, хамнас үрдүүрүгэр, дьарык баар буоларыгар үлэлэһэр. Ол эрэн сайдыы урутаан иһэр. Бырабыыталыстыба отчуотугар сылдьан көрдөххө, ФАП-тарга фельдшердар суохтар, улуус кииннэригэр кыараҕас хайысхалаах быраастар тиийбэттэр. Кэккэ предметтарга учууталлар тиийбэттэр. Өрөспүүбүлүкэ бэйэтин эбээһинэстэрин толорор. Үрдүк уонна орто үөрэх кыһалара сылын ахсын 500-600 испэсэлиистэри бэлэмниир, ол эрэн миэстэтигэр 1-2 эрэ бырыһыан тиийэр”, - диэн туран, балаһыанньаны ырытарга ыҥырда.

Тыа хаһаайыстыбатыгар эмиэ кэккэ ыарахаттар бааллар. Ол курдук, сопхуостар суох буолбуттара номнуо 30-тан тахса сыл буолла. Билиҥҥитэ сылгыны, сүөһүнү урукку сопхуос үлэһиттэрэ көрөллөрө кистэл буолбатах. Солбуйар ыччат кэлэр эрээри хаһаайыстыба бытааннык тэриллэр. Ол эдэрдэргэ сир суоҕуттан. Сирэ суох хаһаайыстыба тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин граннарыгар кыттарыгар ыарахаттардаах, харгыстары көрсөллөр. Бу эмиэ толкуйдуурга боппуруостары туруорар диэтэ.

Маны этэн туран, Андрей Находкин Ил Түмэн хас биирдии сис кэмитиэтэ тыа сиригэр олох тупсарын туһугар үлэлиирин эттэ. “Иннибит диэки хардыылыыбыт. Сылгыны үөрдээн иитиигэ Арассыыйа субьектарыттан маҥнайгы күөҥҥэ сылдьабыт. Тыа хаһаайыстыбатын валовай бородууксуйатын кээмэйинэн Саха Сирэ Уһук-Илин федеральнай уокурукка үһүс миэстэҕэ турар. Биэс сыл иһинэн, валовай бородууксуйа кээмэйэ 3 млрд солк. улаатан, 29 млрд солк. тэҥнэстэ. Бородууктанан хааччылыыбыт эмиэ кыралаан улаатар. Улуустарга тиэрдиллэр субвенция кээмэйэ 4 млрд солкуобайтан 6, 3 млрд солк. диэри улаатта, өссө үрдүөхтээх. Онон бүгүҥҥү күн кэпсэтиитэ тыа сирин өйөөһүнүгэр туһалаах идиэйэлэрдээх буолуо диэн баҕа санаабын тиэрдэбин”, - диэн туран дакылаатын түмүктээтэ.