Уопсастыба

Сиэксийэни Ил Түмэн судаарыстыба тутулугар уонна сокуону оҥорууга сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ-Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Афанасий Владимиров салайан үлэлэттэ. Эксперт быһыытынан Ил Дархан уонна Бырабыыталыстыба дьаһалтатын олохтоох салайыныы боппуруостарыгар департаменын салайааччы Иван Попов, педагогика наукатын дуоктара, бэрэпиэссэр, Арассыыйа Федерациятын Үөрэҕин академиятын Арассыыйа норуоттарын төрүт тылларыгар уонна култуураларыгар киинин сүрүн эксперэ, Бүрээт Өрөспүүбүлүкэтин үөрэх бэлиитикэтигэр институтун кафедратын сэбиэдиссэйэ Сономбал Содномов үлэлээтилэр.

Барыта 24 дакылаат, ол иһиттэн 9 дакылаат онлайн киэбинэн ааҕылынна. Олох сайдыытын хаамыытынан, күннээҕи туттуллар тылга-өскө компьютер уонна сыыппара эйгэтэ күүскэ киирэр. Ону учуоттаан Гуманитарнай чинчийии уонна Хотугу аҕыйах ахсааннаах норуоттар проблемаларын института (ИГИ) саха тылын сайыннарыыга туһуламмыт бырагыраама чэрчитинэн электроннай куорпуһу оҥорбутун туһунан тыл наукатын хандьыдаата Наталья Попова, 15 туомнаах «Саха тылын быһаарыылаах тылдьыта» электроннай киэпкэ киллэриллибитин туһунан Василий Бочкарев иһитиннэрдилэр.

Ийэ тылы – хаһыат араҥаччылыыр

Национальнай бэчээт уорганнара сыыппара куйаарыгар төрүт тылы-өһү араҥаччылааччы буолалларын «Сахамедиа» холбоһук генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Чокуур Гаврильев бэлиэтээтэ. Кумааҕы хаһыаты сүрүннээн нэһилиэнньэ саастаах араҥата эрэ ааҕарын, оттон ыччат социальнай ситимнэргэ көспүтүн учуоттааннар, өрөспүүбүлүкэ уонна улуустар хаһыаттарын, сурунаалларын эрэдээксийэлэрэ бэйэлэрин сайтарын арыйан үлэлэтэллэр. Онон сыыппара эйгэтигэр төрүт тылынан контеннары үөскэтиигэ, олохтооһуҥҥа тирэх буоллулар. Бу хайысханан үлэни өссө кэҥэтэр, дириҥэтэр туһуттан социальнай суолталаах бэчээт уорганнарыгар бэриллэр субсидия кээмэйэ балачча көбүччү буолара ирдэнэр.

Кинилэргэ хайдаҕый?

Онлайн-киэбинэн араас эрэгийиэннэр бэрэстэбиитэллэрэ кытыннылар. Архангельскайдааҕы М.В. Ломоносов аатынан Хотугу (Арктикатааҕы) федеральный университет  М.К. Аммосов аатынан ХИФУ-ны кытары «Арктика төрүт олохтоох омуктарын тылларын-өстөрүн уонна култуураларын нэһилиэстибэлэрин сыыппараҕа киллэрии» бырайыагынан бииргэ үлэлиир. Бу университет кафедратын сэбиэдисэйэ, педагогика наукатын дуоктара Мария Дружинина Ненец аптаныамынай уокуругар ненец тылын уонна култууратын араҥаччылааһыҥҥа, салгыы сайыннарыыга ыытыллар үлэ туһунан сэһэргээтэ. Мониторинг көрдөрбүтүнэн, ыйытыкка хабыллыбыт дьон 85 %-а төрөөбүт тылын үчүгэйдик билбэтэ, ыччат 50 %-а бу тылы кэскиллээҕинэн аахпата, ол эрээри, национальнай бырааһынньыктарын уонна төрөөбүт тылларынан тахсар хаһыаты, сурунаалы 100 % сөбүлүүллэрэ биллибит. Ити иһин, оҕону кыра сааһыттан төрөөбүт тылыгар үөрэтиигэ төрөппүттэри тардарга, оскуолаҕа омук тылын үөрэтии методикатын туһанарга, учууталлар идэлэрин үрдэтэргэ, уопсайынан ненец тылыгар уонна култууратыгар сыһыаннаах тэрээһиннэри, «күөх экранынан» биэриилэри, кинигэлэри бэчээттээһини элбэтэргэ, мульткиинэлэри оҥорорго ылсан эрэр эбиттэр.

Хакас Өрөспүүбүлүкэтин Бырабыыталыстыбатын иһинэн үлэлиир Тиэрмин хамыыһыйатын туһунан Хакастааҕы Гуманитарнай чинчийии институтун учуонайа Ирина Чебочакова билиһиннэрдэ. Ааспыт өттүгэр Үөрэх министиэристибэтигэр тэриллибит Тиэрмин хамыыһыйата 2020 сылтан Бырабыыталыстыба иһинэн үлэлиир. Хакас тылынан тиэрминнэри бигэргэтиини сүрүннүүр, өрөспүүбүлүкэ толоруулаах былааһын уорганнарын, куораттар, бөһүөлэктэр, уулуссалар, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох тэрилтэлэр, хаһаайыстыбалар ааттарын-суолларын, топонимнары таба суруйууну хонтуруоллуур. Билигин араас салааларынан тиэрминнэр тылдьыттара, «Хакас тылын быһаарыылаах тылдьыта» оҥоһулла сылдьаллар. Куораттар уонна бөһүөлэктэр уулуссаларын ааттарын икки тылынан (нууччалыы уонна хакастыы) суруйарга, ааспыт өттүгэр сыыһалаах суруллубуттары көннөрөр үлэ ыытыллар эбит.

Төһө сөпкө суруйабытый?

Элбэх дакылаат прескриптивнай лингвистикаҕа ананна. ИГИ үлэһитэ, тыл наукатын хандьыдаата Надежда Васильева болҕомтону саха орфографиятын билиҥҥи туругар туһаайда. Сахалыы таба суруйуу быраабылаларын хаһыаттар балачча тутуһар эрээри, үс сүрүн алҕастаахтар диэтэ. Ол курдук, суруналыыстар икки аҥыы этиллэр тыл олоҕор уһун аһаҕас дорҕоону кылгатар («аҥар», «эҥэр» диир), н дорҕоонунан бүтэр ааттарга элбэх ахсаан сыһыарыыта эбиллиитигэр хоһуласпыт нн дорҕоону тт-нан ыытар («сиэттэр», «хаһаайыттар» диир), -ҥы (-ҥи) сыһыарыынан үөскүүр даҕааһын аат хоһуласпыт ҥҥ дорҕоонноох сурулларын тутуспат («киэһээҥи», «сарсыардааҥы» диир), урукку арпагыраапыйа үгэһин соһо сылдьар эбиппит. Ону таһынан нууччалыытыгар хабаатыннаран: «бааза», «каасса» о.д.а. диэн быраабыланы кэһэн суруйар эбиппит.

– Онон, таба суруйуу быраабылаларын, тылдьыты тутуһан суруйуҥ, оччоҕуна эрэ сахалыы сурук-бичик нуормата, таба суруйуу бигэтик олохтонуо, – диэтэ Надежда Васильева.

Тыл наукатын хандьыдаата, ХИФУ доцена Саргылаана Иванова сахалыы дьыала истиилин олохсуйуутугар тылбаас оруолун туһунан дакылаты оҥордо. Саха тылыгар дьыала истиилэ сайдан кэлбит түһүмэхтэрин, ханнык тылдьыттар бэчээттэнэн тахсыбыттарын сырдатта. Дьыала истиилин биир уратыта (мэлдьи туттуллар уларыйбат тыл, тыл ситимин, этии халыыба) кэлиҥҥи кэмҥэ саха тылыгар эмиэ баар буолбут. Ол эрээри, маннык халыып да, тиэрмин да араас барыйаана баар, сэргэ туттулла сылдьаллар, ону саха тылын нуорматыгар сөп түбэһэр биир барыйааны талан туттарга уолдьаспыт. Ол иһин дьыала эйгэтин тылдьытын, халыып тыл ыйынньыгын, босуобуйатын оҥорор ирдэммит.

Иккиһинэн, саха тылын истилиистикэтин уонна нууччалыы-сахалыы тылбаас хаапыдыратын бүтэрбит дьоннор сууттар, биэдэмистибэлэр докумуоннарын тылбаастыырга дуогабарынан үлэлииллэр эбит. Ол иһин дакылааччыт судаарыстыбаннай биэдэмистибэлэргэ тылбаасчыт ыстаатын көрөргө эттэ. Үсүһүнэн, дьыала истиилин халыып тылын, тиэрминнэрин массыына тылбааһыгар киллэрэргэ, саха тылын сыыппараҕа киллэрэргэ компьютернай лингвистикаҕа үөрэх бырагырааматын арыйыахха диэтэ.

Тиэрмини үөскэтэр ньымалар

Тыл наукатын хандьыдаата, ИГИ үлэһитэ Федор Дьячковскай тиэрминнэри оҥоруу историятыттан саҕалаан, бу уустук үлэ тосхоллорун билиһиннэрдэ. Тиэрмини үөскэтэр ньымаларынан: сахалыы солбугу булуу (координатор -- сүрүннээччи), синоним (прирост – үүнүү, эбиллии), сыһыарыылар (ыйытынньык), холбуу тыллар (собственность – бас билии), быһааран биэрии (отступное – аккааһы толуйар төлөбүр), дорҕоону сахатытыы (кадастр – кадаастыр) буолар эбиттэр. ИГИ 2013 сылтан саҕалаан, сүрүннээн оскуола оҕолоругар аналлаах 11 тиэрмин тылдьытын таһаарбыт, онтон биэһэ электроннай киэпкэ киллэриллибит. Бу тылдьыттар 2015 с.  тахсыбыт «Таба суруйуу тылдьытыгар» тирэҕирбиттэр.

Дьэ бу курдук, киһи истэ олоруох, бииртэн биир баай ис хоһоонноох дакылааттар ааҕылыннылар. Үлэни түмүктүүрүгэр, Афанасий Владимиров дакылааттаабыт дьоҥҥо махтанна, киллэриллибит этиилэр кэмпириэнсийэ түмүгүнэн ылыллар Быһаарыыга учуоттаныахтара диэтэ. 

Хаартыскаҕа Василий Кононов (Ил Түмэн) түһэриилэрэ