Уопсастыба

Устуоруйа кэпсииринэн, Саха Сиригэр бастакы көмүһү икки сүүс сыл аннараа өттүгэр Өлүөхүмэҕэ уонна Витимҥэ булбуттар. Оччолорго бу сирдэргэ Иркутскай атыыһыттара, олохтоох саха булчуттарын уонна тоҥустары кытта табаардарын күндү түүлээххэ атастаһан, эргинэр эбиттэр. 1814 сыллаахха Петр Трапезников диэн атыыһыт биир тоҥус кыһыл көмүс соморуокканы тута сылдьарын көрөн олус ымсыырбыт. Ол эрээри, атыыһыт тоҥус хантан соморуокканы булбутун ирэн-тоҥон ирдэспэккэ өлөн хаалар. Кэлин атыыһыт уолаттара Константин уонна Никифор аҕаларын кумааҕыларыттан бу түбэлтэ туһунан бэлиэтээһини булбуттар уонна сирдьит булан, итэҕэллээх киһилэрин соморуокка булуллубут сирин чинчийтэрэ ыыппыттар. 1846 сыллаахха Өлүөхүмэ хаптал хайалаах сиригэр көмүһү булбуттар. Бэрт сотору кэминэн Өлүөнэ өрүс салааларынан, Хомолхо, Ныгри, Аччыгый Патом о.д.а. үрэхтэргэ кыһыл көмүһү булбуттара. Көмүһү көрдөөччүлэр кэлэллэрэ элбээн барбыта. Ол эрээри, бу көмүс кумахтар түргэнник аччаабыттара, онон көмүһү хостооһун барыһа суох буолбута.

1924 сыллаахха “Ягзолото” диэн Саха судаарыстыбаннай көмүһү хостуур трест арыллыбыта, бастакы дириэктэринэн Егор Харитонов анаммыта. Маныаха, санатан эттэххэ, билигин Алдан куорат турар сиригэр көмүһү булуу булчут Михаил Тарабукины уонна Вольдемар Бертин диэн латыш киһитин кытта ыкса сибээстээх. Ол курдук, өссө өрөбөлүүссүйэ иннинэ Бодойбоҕо Ленскэй табаарыстыбатын бириискэтигэр үлээбит М. Тарабукин Алдан хайаларын үрүйэлэригэр көмүһү көрдөөһүнүнэн дьарыктаммыт уонна 1923 сыллаахха Незаметный диэн үрүйэҕэ бастакы грамм көмүс кумаҕын сууйан соморуокканы булбут. Онтон В. Бертин Алдаҥҥа Максим Аммосов сорудаҕынан тиийэр уонна Незаметнай көмүстээҕин бигэргэтэн, 1924 сыллаахха көмүһү хостуур бастакы үлэ артыалын тэрийэр. Онон бу сылтан Саха Сиригэр көмүһү хостуур бырамыысыланнас төрүттэммитинэн ааҕыллар.

Саха Сиригэр көмүһү булуу кырасдааныскай сэрии кэнниттэн экэниэмикэтэ урусхалламмыт дойдуга тыын биэрбитэ. ССРС көмүһүнэн арҕаа дойдулартан ылар аһын-үөлүн, малын-салын, сэбин-сэбиргэлин төлөһөрө. Маныаха, дойду көмүһүн үс гыммыт биирэ Алдан бириискэлэригэр хостонуллубут соморуоккалар буолаллара.

Алдаҥҥа көмүһү хостооһун Аҕа дойду Улуу сэриитин кэмигэр да тохтооботоҕо. Эр дьон улахан аҥаара, о.э. 11 700 киһи, боруоҥҥа барбыта. 1943 сыллаахха «Якутзолото» трест 18% үлэһиттээх хаалбыта. Онон, оҥорон таһаарыы былаанын толорор сыалтан, тэрилтэ бары салааларыгар 10 чаастаах үлэ күнэ биллэриллибитэ, өрөбүл күннэр тохтотуллубуттара. Үлэһит тиийбэт буолан, көмүс хостооһунугар дьахталлар уонна эрдэҕэс оҕолор үлэлээбиттэрэ. Маны таһынан, Алдан куорат уонна оробуочай бөһүөлэктэр үлэлээбэт араҥатыгар көмүһү хостооһуҥҥа хомуур биллэриллибитэ. Ыарахан үлэттэн сытар ыарыһахтар, хат дьахталлар уонна эмиийдиир ийэлэр эрэ босхоломмуттара.

Бастыҥ ыстахаанабыстар бириэмийэнэн наҕараадаланаллара. Бу бириэмийэлэрэ таҥас лоскуйа, чаһы уонна атах таҥаһа буолара. Сайыҥҥы каникул кэмигэр оҕолор бириискэлэргэ үлэлээбиттэрэ. Кинилэр күннээҕи былааннара 60 тэлиэскэҕэ тэҥнэһэрэ, ол эрээри, үгүс оҕолор бу былааны 200-300% толороллоро. Оҕолорго хамнастарын сыаналаах кумааҕынан (бонунан) төлүүллэрэ, онон кинилэр килиэп, арыы о.д.а аһы-үөлү ылаллара.

Көмүс хостооччулар кыралыын-улаханныын «Ийэ дойдуга элбэх көмүһү биэрии – бу алданнар барыбыт сорукпут!», «Сорудаҕы толоруоҥ иннинэ дьиэҕэр барыма!» диэн ыҥырыылары өрө тутан, бэйэлэрин харыстаммакка үлэлээбиттэрэ.

Сэрии кэннэ Саха Сиригэр көмүһү хостуур бырамыысыланнас дохсуннук сайдан барбыта. 1970-1980 сылларга бөдөҥ үлэ тэрилтэлэрэ тэриллибиттэрэ. Ол курдук, Сарылаахтааҕы хайаны байытар комплекс, Аллараа-Кураанахтааҕы көмүс баабырыката, Депутатскайдааҕы хорҕолдьуну хостуур  кэмбинээт баар буолбуттара. Нежданинскай рудник уонна Нерскэй, Хатыҥнаах, Адычанскай саҥа бириискэлэр тутуллубуттара. Тэрилтэлэр саҥа тиэхиньикэнэн хааччыллыбыттара, аныгы технологиянан саҥардыллыбыттара. Ол түмүгэр 35-36 туоннаҕа тиийэ көмүһү хостуур буолбуттара. Бу баараҕай көрдөрүү өр сылларга чыпчаалынан ааҕыллыбыта, тоҕо диэтэххэ уларыта тутуу кэмигэр, о.э. 90-с сылларга, көмүһү хостооһун көрдөрүүтэ үс төгүл кэриҥэ кыччаабыта. Ол курдук, 1998 сылга 11,1 туонна көмүс хостоммут.

2000 сылларга бырамыысыланнас туруга бигэтийбитэ. 2006 сыллаахха 19,92 тн. көмүһү хостообуттара, 2015 сылга бу көрдөрүү 25 тн тиийбитэ. 2020 сылга, 39,8 тн, 2021 сылтан 42 тн тэҥнэспитэ. Онтон 2022 сылга 46 тн буолбут. 2023 сылга Саха Сиригэр 50 тн. көмүс хостоммута.

Өрөспүүбүлүкэҕэ көмүһү хостооһун көрдөрүүтэ хаһыс да сылын рекордаах кээмэйи куоһардыбыта, оҥорон таһаарар кыамта улааппытын туоһулуур. Ону тэҥэ, Саха Сиригэр хостооһун саҥа кииннэрин арыйыыны, көмүс баайдаах бөдөҥ сирдэри туһаҕа таһаарыыны кытта сибээстээх. Билигин Саха Сиригэр үөрэтиллибит  уонна саппааһа биллибит 71 сиргэ 1398,8 тн. көмүс, ол иһигэр 700 сиргэ ыһылла сытар 301,2 тн баара биллэр. Үөһээ Индигиир, Адыаччы, Кулаар, Ааллаах Үүн, Алдан көмүс саппаастаах сирдэрэ үөрэтиллэллэр.

Урукку сылларга хостонор баай ыйааһынынан бүтүн дойдуга Алдан уонна Уусуйаана оройуоннара биллэр эбит буоллахтарына, бүгүн кинилэри сэргэ Өлүөхүмэ, Өймөкөөн, Томпо уонна Уус Маайа улуустара ааттаналлар. Билиҥҥи туругунан ордук элбэх кыһыл көмүс үөскээн сытар сирдэринэн Нежданинскай (600 тн), Кураанах (200 тн), Күчүс (160 тн.) буолаллар. Дьааҥы сиригэр көмүс Күчүс, Прогноз, Сентачан, Бадараан, Суордаах бастарыгар баар.

СӨ Бырамыысыланнаска уонна геологияҕа миниистирэ Максим Терещенко Ulus.Media тахсыбыт интервьютугар бэлиэтээн этэринэн, 100 сыл иһигэр Саха Сиригэр 2100 туонна көмүс хостообуттар. Бүгүн 15000-тан тахса исписэлиис үлэлиир. Бырамыысыланнас өрөспүүбүлкэ бүддьүөтүгэр быһа холоон 20 млрд солк. үбү киллэрэр. Бу үп доруобуйа харыстабылын, култуура уонна үөрэх эбийиэктэрин тутууга туһуланар. Маны таһынан, көмүһү хостуур хампаанньалар өрөспүүбүлүкэ куораттарын, бөһүөлэктэрин тупсарыыга үптэрин угаллар.

Бырамыысыланнас иннигэр улахан уонна эппиэтинэстээх соруктар тураллар. Олор ортолоругар Күчүс уонна Томтор, Депутатскай уонна Селигдар, Таёжнай уонна Десовскуой сирдэри баһылааһын. Маны сэргэ, “Нерюнгри-Металлик” уонна “Алдан Полюһа”, “Селигдар” уонна “ЮВГК”, “Высочайшай” уонна “Анаабыр Алмаастара” бырайыактарын сайыннарыы. 10 сыл иһигэр 60 туонна көмүһү хостоон таһаарар, хорҕолдьуну уонна тимир уруудатын хостооһуну улаатыннарар сорук турар.

Дьэ, бу курдук, үйэ устата үгүс көлүөнэ хорсун санаалаах көмүһү хостооччулар Уһук Хоту уустук усулуобуйатыгар өр кэмнээх уонна ыарахан эспэдииссийэлэри тэрийэн, суоллары тэлэн, көмүс баайдаах сирдэри булбуттара, бириискэлэри арыйбыттара, бырамыысыланнас саҥа салаатын төрүттээбиттэрэ.

Антонина НЕУСТРОЕВА,

Хаартыска: ПАО «Селигдар» уонна куйаар ситимиттэн