Уопсастыба

Бу бэлиэ күнү көрсө, атырдьах ыйын 9 күнүгэр, Инновация, сыыппара уонна инфокоммуникационнай технологиялар сайдыыларыгар министиэристибэтин, «Сахабэчээт» судаарыстыбаннай аптаныамынай тэрилтэ, Чурапчы улууһун дьаһалтатын уонна «Саҥа олох» хаһыат эрэдээксийэтин тэрийиилэринэн, «Сенаторы кытары биир күн» диэн пресс-туур тэрилиннэ. «Саха бэчээт» САТ генеральнай дириэктэрин сүбэһитэ Валентина Бочонина салалтатынан, өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарын, сурунаалларын уонна «Саха» НИКХ суруналыыстара Чурапчыга тахсаннар, сенатор Егор Борисов олоҕун бэлиэ миэстэлэринэн сырыттылар, бэйэтин кытары атах тэпсэн олорон сэһэргэстилэр.

Арчы дьиэтигэр

Аллараа Бэстээхтэн Чурапчыга диэри 160 км усталаах суол 1990-с сс. гравийдаммыта, ардах түстэр эрэ бадараанынан баһыллара, курааҥҥа быылынан салыннарара. «Куттала суох, хаачыстыбалаах суол» национальнай бырайыак чэрчитинэн, бу суол аспаалынан бүрүллэн, 2022 сыл күһүнүгэр үлэҕэ киллэриллибитэ. Мэҥэ Хаҥалас улууһа Чурапчы улууһун кытары быысаһар сиригэр Чурапчы төгүрүк алаастардааҕын уонна спорт туоната буоларын кэрэһилээн, олимпийскай мэтээли санатар истиэллэ алаас үрдүнэн тэмтэйэ ойбут күн курдук айхаллыы көрсөн, илин диэки атаарар.

Пресс-туур кыттыылаахтарын Чурапчыга, Арчы дьиэтигэр Алгысчыт (Иван Попов) аал уоту оттон, арчылаата, таһаарыылаахтык үлэлээн-хамсаан, сыалларын-соруктарын ситэллэригэр алҕаата.

Арҕаа баска

Егор Афанасьевич суруналыыстары сэлиэнньэ Арҕаа баһыгар баар, төрөөбүт-үөскээбит, оҕо сааһа ааспыт иэримэ дьиэтигэр, күөҕүнэн чэлгийбит тиэргэнигэр көрүстэ. Егор Афанасьевич күн күбэй ийэтэ Прасковья Ильинична Сылаҥ нэһилиэгин Улахан Күөлүттэн, аҕата Афанасий Егорович Борисов Төлөйтөн төрүттээхтэр.

– Дьонум ыал буолан баран, манна 1952 сыллаахха дьиэ тутталларыгар бу сир тулата барыта тыа этэ, мин онтон куобахтаан киирэрим, дьоҕус дьүөдэ баарыгар маҥнайгы куспун бултаабытым. Онон тыа сиригэр эр киһи дьарыгын аан бастаан бу тиэргэнтэн саҕалаабытым, мантан үөрэххэ барбытым, кэргэммин сүгүннэрэн аҕалбыппар, ийэм 200 киһилээх урууну тэрийбитэ. Бииргэ төрөөбүт аҕыс оҕо мантан куорсун анньыммыппыт, – диэн кэпсээтэ Егор Афанасьевич.

Дьиэ үс салҕааһыннаах: ыал аҕата бастаан дьоҕус дьиэни туттубут, сыыйа иккитэ кэҥэппит, ол иһин үөһэттэн көрдөххө, «Г» буукуба курдук быһыылаах. Дэгиттэр сыбааркаһыт, сантехник буолан, Афанасий Егорович дьиэтигэр уунан ититиини улууска бастакынан киллэрбит.

-- Аймахтарбыт нэһилиэктэн араас наадаларыгар кэллэхтэринэ, мэлдьи сылдьаллара, ол быыһыгар дьукаахтаах буоларбыт, аймахтарбыт оҕолоро нэһилиэктэн киирэннэр, биһиэхэ олорон ким оскуолаҕа үөрэнэрэ, ким үлэлиирэ. Ол барыта буолуохтааҕын курдуга, кыараҕаспыт, элбэхпит диэн кыҥкый төрүт суох этэ, бары хардарыта көмөлөсүһэн-өйөнсөн олорбуппут.

Аҕата 42 сааһыгар өлөн, ыал улахан оҕотун быһыытынан Егор 16 сааһыттан ийэтигэр тирэх буолбут. Прасковья Ильинична оҕолорун атахтарыгар туруоран, үөрэттэрэн, ыал оҥортоон баран, 61 сааһыгар, 1993 с., олохтон барбыт. Сааһын тухары үлэлээбит сирэ, «Улыбка» уһуйаан, билигин кини аатын сүгэр.

Оҕолор үөрэҕи-үлэни батыһан барбыттарын кэнниттэн, дьиэ иччитэх турбут, ону кэлин сөргүппүттэр. Уһаайба аҥаар өттүгэр, хотон уонна оҕуруот турбут сиригэр, икки саҥа дьиэ тутулла турар. Ити улуус дьаһалтата ыччаты иитиигэ тирэх буолар мусуой-дьиэни тэрийэн эрэр эбит.

Дархан кыһатыгар 

Сенатор Егор Борисов Чурапчы орто оскуолатыгар үөрэммит сылларын, учууталларын, ол иһигэр, бастакы учууталын Мотрена Эверстованы, кылааһын салайааччыта, суруйааччы Василий Яковлевы-Даланы истиҥник, дириҥ махталынан ахтар. Онус кылааска үөрэнэ сылдьан ыараханнык ыалдьыбытыгар Василий Семенович туруорсан, бөртөлүөтүнэн Дьокуускайга илтэрэн, өссө бэйэтэ арыаллаан киллэрэн, сөптөөх диагноһы туруортаран өрүһүйбүт! Даҕатан эттэхэ, Далан «Дьикти саас» сэһэнигэр кини кылааһын оҕолорун прототип оҥостубута.

Чурапчыга үөрэхтээһин устуоруйата 1872 с. саҕаламмыт. Манна сахаттан бастакы быраас Прокопий Сокольников, саха литературатын төрүттээбит Өксөкүлээх Өлөксөй, бартыһаан Уот Субуруускай, этнограф Сэһэн Боло, учуонайдар Евдокия Коркина, Сардаана Ойуунуская, сенатор Егор Борисов о.д.а. үөрэммиттэр. Ити курдук саха уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй олоҕор биллэр-көстөр суолу хаалларбыт дьон иитиллэн тахсыбыттарын бэлиэтээн, Семен Новгородов аатын сүгэр Чурапчы орто оскуолата «Дархан кыһата» диэн ааттанар эбит.

Дархан кыһатын оҕолоро киэн туттар биир дойдулаахтарын, бэбэчиитэллэрин дьоһуннук көрсөргө бэлэмнэммиттэр: анал экспозиция оҥорбуттар, ол күөнүгэр туран Настя Сокольникова, Виолетта Горохова Егор Афанасьевич үлэтин-хамнаһын туһунан кэпсээтилэр, Кэскилээнэ Сивцева Егор Афанасьевич олоҕун холобуругар уол оҕону иитиигэ аҕа уонна учуутал оруолун туһунан дакылааты аахта. Туспа хоско баар мусуойга бэтэрээн учуутал Татьяна Матвеева оскуола үлэтин-хамнаһын сырдатта.

Оскуолаҕа үөрэнэр сылларыгар Егор Борисов аатырбыт тренер Дмитрий Коркин салалтатынан тустууга дьарыктаммыт. Ордук ахсааҥҥа, физикаҕа үчүгэйдик үөрэммит, олимпиадаҕа ситиһиилээхтик кыттан, оскуоланы бүтэрэригэр СГУ физико-математическай факультетыгар эксээмэнэ суох киирэргэ ыҥырыллыбыт. Ол эрээри, уопсай биэрбэккэлэр, дойдутугар төннөн тахсан, аҕата үлэлээбит тэрилтэтигэр, «Сельхозтиэхиньикэҕэ» үлэлии киирбит. Ити 1971 с. эбит.

Үлэ үгэһэ үйэтитиллэр

Ньидили томторугар хатыҥ чараҥынан тулаламмыт былаһааккаҕа Борисовтар дьиэ кэргэттэрин кытары быһаччы ситимнээх өйдөбүнньүк баар. «35 лет МТС, РТС, СХТ» диэн суруктаах истиэллэни Афанасий Егорович 1967 с. оҥорбут. Онтон 1982 с., тэрилтэ 50 сыллаах үбүлүөйүгэр анаммыт өйдөбүнньүгү Егор Афанасьевич «Сельхозтехника» холбоһукка управляющайдаан олорон, эргэ «ХТЗ» тыраахтарынан оҥорторбут. Кэлин кини бырааттара (бары бэйэлэрин кэмнэригэр бу тэрилтэҕэ үлэлээбит мэхээнньиктэр) «ГАЗ» мааркалаах таһаҕас таһар массыынаны аҕалан туруорбуттар. Бу өйдөбүнньүк Чурапчы улууһугар тимир көлөнү тэһииннээбит үгүс көлүөнэ мэхэньисээтэрдэргэ, суоппардарга ытыктабыл бэлиэтэ буолбут.

Оскуоланы саҥа бүтэрбит Гоша Борисов мастарыскыайга силиэсэринэн үлэтин саҕалыырыгар Дмитрий Захаров Өлүөхүмэтээҕи тыа хаһаайыстыбатын мэхэньисээссийэтин техникумун бүтэрэн кэлэн, дефектовщик-комплектовщигынан үлэлиир эбит. Кыра сааһыттан аҕатын батыһа сылдьыбыт буолан, Егор тиэхиньикэҕэ олус сыстаҕаһын, дьоҕурдааҕын, сотору кэминэн ханнык баҕарар тимир көлөнү дэгиттэр өрөмүөннүүр буолбутун, өссө сыбааркаһыт, сантехник идэлэрин баһылаабытын бэлиэтиир.

Үс сыл үлэлээн баран, эдэр силиэсэр Новосибирьскайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын үнүстүүтүн устудьуона буолбут. Үөрэҕин ситиһиилээхтик бүтэрэн, 1979 с. инженер-мэхээнньик дипломнаах кэлэн, «Сельхозтехникаҕа» мастарыскыайга сэбиэдиссэйдээбит, 1980 сылтан салайааччынан анаммыт. Ол туһунан Егор Афанасьевич маннык этэр:

– Оччолорго «Сельхозтехника» оройуоҥҥа саамай элбэх тиэхиньикэлээх, баай үгэстэрдээх, 200 үлэһиттээх улахан тэрилтэ этэ. Сопхуостар тиэхиньикэлэрин өрөмүөннүүрбүт, ыһыыга-хомуурга, сири нүөлсүтүүгэ үлэлиирбит, таһаҕас таһарбыт. Хаһаайыстыбаннай ньыманан 1982 с. таас уһуйаан, успуор саал уонна элбэх кыбартыыралаах уопсай дьиэни тутан үлэҕэ киллэрбиппит. Ону: «Бу хантан үптэнэн-харчыланан туттулар?» -- диэн айдаарааччылар көстөннөр, норуодунай хонтуруолга отчуоттаан турабын. Тэрилтэлэринэн күрэхтэһии бөҕөтө тэриллэрэ, онно барытыгар көхтөөхтүк кыттарбыт, кэлэктиибинэн күһүн куобах күрэҕэр, кыһын муҥхаҕа сылдьарбыт. Бу былаһааккаҕа футболлуурбут. Чөл олоҕу, үлэ диссипилиинэтин кытаанахтык тутуһарбыт. Үлэһит, исписэлиис, салайааччы быһыытынан мин мантан иитиллэн тахсыбытым, инньэ гынан, «Сельхозтехникабын» күндүтүк саныыбын. Тэрилтэ билигин систиэмэ быһыытынан төһө да суоҕун иннигэр, оччолорго үлэлээбит бэтэрээннэр бааллар, кинилэр ыччаттара ыраах айан суоппардарынан үлэлии-хамсыы сылдьаллар. Үлэ үтүө үгэһэ хаалбат.

Кимиэхэ баҕарар иитиллибит-үөскээбит эйгэтэ кини киһи быһыытынан чочуллар бириинсиптэрин үөскэтэр. Ийэлээх аҕам миигин эппиэтинэстээх буоларга, дьон туһунан үчүгэйи эрэ саныырга, үтүөнү эрэ оҥорорго ииппиттэрэ, учууталым Далан: «Төрөөбүт өрөспүүбүлүкэҥ, норуотуҥ интэриэһинэн салайтаран үлэлээ», – диэн сүбэлээбитэ. Мин ону сааһым тухары тутуһан кэллим. Оттон биир дойдулаахтарым, бииргэ үөрэммит, үлэлээбит доҕотторум миигин бэйэлэриттэн тэйиппэтэхтэрин иһин махтанабын.

Алаастан алгыстаах аартыкка

«Мин Сахам Сирэ – ХХI үйэҕэ» бырагыраама чэрчитинэн тутуллан, быйыл саас үлэҕэ киллэриллибит улуустааҕы киин библиотека дьиэтин иккис этээһигэр Е.А. Борисов библиотека-архыыба баар. Онно Егор Афанасьевич 3 700 кинигэни, 590 сувениры, 107 хартыынаны бэлэхтээбит. Библиотека-архыыпка тирэҕирэн, саха судаарыстыбаннаһын олохтооһуҥҥа, сайыннарыыга үлэлээбит-хамсаабыт дьоннор тустарынан үөрэтэр, оскуола оҕолорун уонна ыччаттары иитэр, идэҕэ туһаайар үлэ саҕаламмыт. «Старт» бастакы дьыалабыай оонньуу ыытыллыбыт, онно илин эҥээр улуустар кыттыбыттар.

Библиотека-архыып салаатын салайааччы Ульяна Атласова Егор Афанасьевич үлэтин-хамнаһын сырдатарга анаммыт «Алаастан алгыстаах аартыкка» экспозицияны көрдөрдө. Егор Афанасьевич салайааччы быһыытынан буһарыгар-хатарыгар, киэҥ билиниини ыларыгар олук уурбут түһүмэхтэри бэлиэтээтэ. Олортон сүрүннэрин холобурдаатахха, 1985 сылтан Чурапчыга сэттэ сыллаах кураан саҕаламмыта. Ол кэмҥэ сопхуостар атын оройуоннарга көһөн оттуулларыгар, өрөспүүбүлүкэ таһыттан от атыылаһаларыгар уонна ону тиэйэн аҕалалларыгар улахан көмөнү Егор Борисов (оччолорго оройуоннааҕы агропромышленнай холбоһук начаалынньыгын солбуйааччы, онтон баартыйа райкомун иккис сэкирэтээрэ) оҥорбут. Кини көҕүлээһининэн, тэрээһининэн оту тиэйиигэ кииннэммит автоуправление тэриллибит, көмөҕө Дьокуускай куорат бөдөҥ тэрилтэлэрэ сыһыарыллыбыттар, курааны утары дьаһал чэрчитинэн, сири тупсаран оҥоруу, пиэрмэлэргэ эбии аһылыгы бэлэмнээһин үлэтэ күүһүрдүллүбүт. Ол түмүгэр, сүөһү-сылгы ахсаана энчирээбэтэх.

Иккиһинэн, райисполком бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир сылларыгар Егор Борисов баартыйа райкомун сэкирэтээрэ Агафья Птицынаны кытары икки сыл дьаныһан, БСК(б)П Саха сиринээҕи обкомун бюрота 1942 сыл атырдьах ыйыгар таһаарбыт «Чурапчы оройуонун холкуостарыгар сыһыаннаах дьаһаллар тустарынан» диэн ыар содулламмыт уурааҕын РСФСР Коммунистическай партиятын Саха сиринээҕи рескома 1991 сыл тохсунньу 28 күнүгэр көтүрэрин, Көһөрүллүүгэ сылдьыбыттарга көмө көрүллэрин ситиспиттэр. Ити сыл олунньутугар тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччынан ананан, Егор Афанасьевич өрөспүүбүлүкэ таһымынан үлэтэ саҕаламмыта.

Кэскилбит – түмсүүгэ

Библиотека-архыып конференц саалатыгар Егор Афанасьевич суруналыыстары кытары сэһэргэстэ, ыйытыыларга хоруйдаата. Олортон чуолаан тыа сиригэр сыһыаннаахтарын биэрэбит.

– Өрөспүүбүлүкэҕэ демография туруга хайдаҕый?

– Демография туруга диэн норуот дьылҕата. Атын субъектары кытары тэҥнээн көрдөххө, биһиги өрөспүүбүлүкэбит туруга куһаҕана суох. Ол эрээри, бастатан туран, тылбытын-өспүтүн харыстыахтаахпыт. Тылларын, үгэстэрин сүтэрбит омуктар элбэхтэр. Биһиги оннук дьылҕаланыа суохтаахпыт, омук быһыытынан уратыбытын илдьэ сылдьыахтаахпыт, сайыннарыахтаахпыт. Ыччаттарбыт идэ ылан, үлэни-хамнаһы тэринэн, дойдуларыгар олохсуйар усулуобуйаларын тэрийиэхтээхпит.

– Саха Сирин экологиятын туруга төһө бигэний?

– Уопсайынан ыллахха, үчүгэй. Биһиги курдук 3,1 мөл кв км сирдээх, онтон 1 мөлүйүөнүн ытык уонна ураты харыстанар сир оҥостубут эрэгийиэн Аан дойдуга да суох. Оттон дьон түмсэн олорор сиригэр, бырамыысаланнас үлэлиир сирдэригэр киртийии баар. Чуолаан 1950-1970 сс. сир баайа хостоммут үрэхтэрин туруга мөлтөх. Бу кэнники отучча сылтан бэттэх экологияҕа болҕомто ууруллан, ирдэбил күүһүрэн турар. Ити эрээри, сороҕор биир уһуктан нөҥүө уһукка түһэбит, холобур, Амма баһыгар мас кэрдиитин утараммыт, мастан харчыны киллэрбэккэ олоробут. Ол эмиэ сыыһа. «Баай сиргэ олоробут, онон Дубайга курдук олоруохтаахпыт» диэн өйдөбүл баар. Дойдубут баай, ол гынан баран, дьэ ону хостоон, таҥастаан, үп-харчы оҥорон, сайдар туһунан толкуйдаабаппыт. Баай үрдүнэн хаама сылдьан, баай буолуохпутун баҕарабыт.

– Тыа сирин олоҕун-дьаһаҕын хайдах тупсарыахха сөбүй?

– Тыа сирэ, тыа хаһаайыстыбата диэн сүөһүнү-сылгыны иитии эрэ буолбатах, бу – норуот дьылҕата. Билигин сүрүн кыһалҕа тыа сиригэр ыччаты олохсутуу. Тыа сирин олоҕо-дьаһаҕа мөлтөҕүн, болҕомто ууруллубатын туһунан кэпсээн бүтүөххэ. Итини истэ сылдьар оҕо дойдутун туһунан туох үчүгэй санаалаах улаатыай?

Дьиҥинэн ыллахха, биһиги тыабыт сиригэр дьон саамай үлэһитэ, дойдумсаҕа олорор. Тыа сирин рейтинин үрдэтэргэ үлэлиэххэ. Тыа хаһаайыстыбатыгар аныгы технология киирэн иһиэхтээх. Биллэн турар, аҕыйах ынахха саҥа технологияны, мэхэньисээссийэни кыайан киллэрбэккин, боруодата биллибэт ынахтан сылга 4-5 тыһыынча киилэ үүтү ыабаккын. Ону быһаарар биир эрэ суол баар: кэпэрээссийэ, күүһү түмүү! Эмиэрикэҕэ, Европаҕа дьоҕус хаһаайыстыбалар бары кэпэрээссийэлэһэн олороллор. Бу хайысхаҕа биһиэхэ үчүгэй хамсааһыннар бааллар этэ да, билигин саҥаттан тэрийэр наадата тирээтэ.

Мин үлэбинэн кэпэрээссийэ сийиэстэрин ыытабын. Дойду салалтата тыа хаһаайыстыбатын бөдөҥ агрохолдиннарынан сайыннарар хайысханы тутуһар. Ол биир өттүттэн сөп, тыһыынчанан гектар сирдээх агрохолдиннар баар буоланнар, Арассыыйа аһылык өттүнэн куттал суох буолуутун хааччынна, өр сыллар кэннилэриттэн бурдугу экспортка таһаарда. Аны үүккэ-эккэ үлэ барар. Ити эрээри, дойду аҥаара дьоҕус хаһаайыстыбаларынан, пиэрмэрдэринэн олороро учуоттаныахтаах. Онон, бастакы сыалбыт: кэпэрээссийэни сөргүтүү. Ааспыт өттүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр чааһынай ыаллар сүөһүлэрин түмэн көрөр кэпэрэтииптэр тэриллэн үлэлээбиттэрин өйдүүгүт. Олор үксүлэрэ көннөрү илии тутуһуунан муҥурдаммыт, сокуон өттүнэн көмүскэлэ суох буолан умуллубуттара. Билигин кэпэрэтииптэри сокуоннай төрүккэ олоҕуран, эбээһинэһи уонна эппиэтинэһи (холобур, сүөһү өлөр-сүтэр түбэлтэтигэр ким төлүүрүн, хамнаһы ааҕыы ырычаахтарын о.д.а.) чопчулаан, үлэлииргэ интэриэһи үөскэтэр гына тэрийэр ирдэнэр.

– Тыа сиригэр хайа да салааҕа каадыр тиийбэт. Онон урукку курдук, анал орто уонна үрдүк үөрэҕи бүтэрбит эдэр исписэлиистэри үс сылга анаан ыытар табыллыа дуо?

-- Биһиги кэмитиэккэ тыа сирин социальнай сайдыытыгар сыл аайы мунньахтыыбыт, быйыл «Комплексное развитие села» диэн боппуруоһу көтөхтүбүт, ону Федерация Сэбиэтин Бэрэссэдээтэлэ Галина Матвиенко өйүүрүн кэтэһэбит. Мин манна кэлбит биир соругум диэн эрэгийиэн таһымнаах тустаах сокуону ылыннарыы буолар, ол холобурунан Арассыыйа таһымынан сокуон ылыныахпыт. Дьэ онно каадырынан хааччыллыы, социальнай көмүскэллээх буолуу, о.д.а. боппуруостар киириэхтээхтэр.

Түмүк оннугар

Бу матырыйаал айан суолуттан саҕаламмыта ылбычча буолбатах. Чурапчы бүгүҥҥү көстүүтэ: аспаал суол, гаас, сайыҥҥы уу ситимэ, таас оскуолалар, култуура кииннэрэ, бэл, нэһилиэктэргэ толору хааччыллыылаах дьиэлэр...

Былааска олорор киһи атыттары матаран да туран, дойдутугар көмөлөһөрүн курдук өйдөбүл, ордук санааһын ханна баҕарар баара мэлдьэһиллибэт. Ол туһунан ааспыт өттүгэр Төлөй нэһилиэгин, Чурапчы улууһун баһылыгынан үлэлээбит Иннокентий Аммосов маннык этэр:

– Тус бэйэм «эһиэхэ убайгыт тугу баҕарбыккытын көмөлөһөр ини» диэн тылы балачча истибитим. Егор Афанасьевич оннук киһи буолбатах, «өрөспүүбүлүкэ киэҥ, улуус элбэх, дойдум дьоно сэмэй соҕус буолуҥ», – диэн хара бастакыттан эппитэ. Кини Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлин, Ил Дархан быһыытынан үлэлиирэ биһиэхэ улахан эппиэтинэһи сүктэрэрэ, онон, бэйэбит таһаарыылаах үлэбитинэн кинини өйүүр соругу туруорунан, улууспут бастыҥнар кэккэлэригэр сылдьыахтаах диэн санаанан салайтаран үлэлээбиппит.

Хаартыскаларга ааптар уонна Сэмэн Жендринскэй («Саҥа олох») түһэриилэрэ