Уопсастыба

Оонньооботох оҕо саас

Анна эрдэ өлөн, Василий кыыһын 9 сааһын туолуута сүөһү-с состоруулаан, төрөппүт аҕатын убайыгар Матвей Егоровка хаалларан, Аммаҕа көспүт. Ити сыл кыысчаан Чыамайыкы 4 кылаастаах оскуолатыгар үөрэнэ киирбит. Маҥнайгы кылааһы бүтэрдэҕин саас Аҕа дойду сэриитэ саҕаланар. Дьон талыыта бэбиэскэ тутан, аармыйаҕа барбыттар. Ол иһигэр, Таня икки убайа ыҥыырыллан, фроҥҥа сураҕа суох сүппүттэр. Абаҕата Матвей доруобуйата мөлтөх буолан сэриигэ хабыллыбатах, Кыайыы буолуор диэри Ворошилов аатынан холкуоска бэрэссэдээтэллээбит. Иккис хомуурга Таня төрөппүт аҕата Гаврил Николаевич тутууга үлэлии сылдьан, 5 оҕотун хаалларан барбыт. Өр буолбат икки уола ис тиибинэн ыалдьан өлөн хаалаллар. Ийэлэрэ оҕолорун көмөр кыаҕа суох буолан, сыста турар дьиэҕэ тоҥортоон кэбиспитин Матвей Егоров тиийэн «кистээбит».

Дьон эдэрэ-чэгиэнэ сэриигэ ыҥырыллан, холкуоска оҕолор уонна кырдьаҕастар сүрүн үлэһит буолбуттара. Ыанньыксыттар ыабыт үүттэринэн арыы оҥорон судаарыстыбаҕа туттарыылара ирдэнэрэ, холкуос үүт бөлөнөҕүн эрэ бас билэрэ. Онон иэдьэгэй, суорат, арыы уутунан бутугас оҥорон, ону дууһанан үллэрэллэрэ. Чыамайыкылар бурдук ыспат буоланнар, сүрүн астара ол этэ. Сүөһүнү-сылгыны өлөрөн сиэһин кытаанахтык бобуллара.

Таня абаҕата Миитэрэй оҕонньор кыһынын пиэрмэҕэ сэбиэдиссэйдиирэ, сайын оҕолору салайан үлэлэтэрэ. Саас оскуола саһаанын бэлэмнэтэрэ, үөрэх дьыла бүтээтин кирпииччэ үктэтэрэ, сайын оттоторо. Ити курдук, Таня оҕо сааһа сэрии, сут-кураан сылларыгар түбэһэн, ыарахан үлэ үөһүгэр миккиллэн улааппыта. Төрөппүт ийэ-аҕа истиҥ тапталларын билбэтэх тулаайах кыыс Чыамайыкы начаалынай оскуолатын бүтэрэн баран, 13 сааһыттан холкуос үлэһитэ буолбута. Пиэрмэ араас үлэтигэр улахан дьону кытта тэҥҥэ сылдьан, оҕо сааһын үтүө кэмнэрэ биллибэккэ ааспыттара.

Кыайыы буолбута. Чыамайыкыттан бастакы хомуурга барбыт дьонтон ким да эргиллибэтэҕэ, иккис-үһүс хомуурга түбэспиттэртэн аҕыйах киһи төннүбүтэ. 1946 с. Афанасий Егоров уонна Таня төрөппүт аҕата Гаврил Николаевич госпиталга өр сытан, эмтэнэн кэлбиттэрэ.

Бастыҥ ыанныксыт, дьокутаат

Түргэн-тарҕан туттуулаах, ханнык баҕарар үлэҕэ сыстаҕас, эдэркээн кыыһы таба көрөн, 1949 с. кыһыныгар убайым Николай Романов кэргэн ылан, Тараҕай нэһилиэгин Бүтэйдээҕэр сүгүннэрэн аҕалбыта. Таня Алексей Стаханов аатынан холкуос биир бастыҥ ыанньыксыта буолбута.

Оччолорго бөдөҥсүтүү бэлиитикэтэ саҕаланан 1950 с. Алексей Стаханов аатынан холкуос «Табаҕа» холкуоска холбоһон, биир «Табаҕа» холкуос буолбуттара. Татьяна Романова биир идэлээҕэ, кэлин «Бочуот Знага» уордьанынан наҕараадаламмыт Февронья Степанованы кытары саҥа төрөөбүт ньирэйи ийэтиттэн арааран, туппаҕынан аһатыы уопутун олохтообуттара. Ол туһунан оройуоннааҕы «Холкуос кырдьыга» хаһыакка 1951 сыл муус устар 13 күнүгэр тахсыбыт.

1954 сыл муус устар 27 күнүгэр бу хаһыакка биригэдьиир Дмитрий Бурнашев маннык суруйбут: «”Табаҕа” холкуос Бүтэйдээхтээҕи учаастагын бастыҥ ыанньыксыттара Пелагея Керемясова, Татьяна Романова сыһыарыллыбыт ынахтарыттан 9-8 ынахтара төрөөтүлэр, ньирэйдэрэ 100 % тыыннаахтар, туруктара үчүгэй, иккилии-үстүү ынахтара синньиир. Иккиэн үүтү ыаһын сорудаҕын аһары толорон иһэллэр».

Татьяна Васильевна үлэтэ-хамнаһа оройуон хаһыатыгар балачча сырдатыллыбыта. Холобур, 1967 сыл бастакы кыбаарталын түмүгүнэн отделениеҕа бастыҥ, сопхуоска үһүс көрдөрүүлэммитэ суруллубут. 1969 с. бэс ыйын 17 күнүгэр «К.К. Байкалов аатынан сопхуос бастыҥ ыанньыксыттарыттан биирдэстэрэ Романова Татьяна Васильевна Суораттыыр диэн ынаҕын кытта» диэн суруктаах хаартыската, 1970 с. тохсунньуга оройуоҥҥа бастаабытын туһунан тахсыбыт. В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сылынан Табаҕа пиэрмэтин кэлэктиибэ оройуон «Үлэнэн бэлэхтэр» кинигэтигэр киирбитэ, онно Татьяна Романова аата биир бастакынан суруллубута.

Татьяна Васильевна 40 сыл устата холкуос, сопхуос ыанньыксытынан таһаарыылаахтык үлэлээбитэ. 1969 с. Моорук нэһилиэгин олохтоох сэбиэтин дьокутаатынан талыллыбыта, «Коммунистическай үлэ ударнига», «Социалистическай куоталаһыы кыайыылааҕа», Тараҕай нэһилиэгин Бочуоттаах олохтооҕо буолбута, «Үлэҕэ килбиэнин иһин» мэтээлинэн наҕараадаламмыта. 1973 с. путевканан Нальчик куруордугар сынньанан кэлбитэ.

Оччолорго пиэрмэҕэ илии ыарахан үлэтин чэпчэтэр мэхэньисээссийэ суоҕа. Татьяна Васильевна сыһыарыллыбыт ынахтарын көрөрүн-истэрин, аһатарын, ыырын таһынан, бэйэтин кэтэх сүөһүтүн, аҕыс оҕотун иитэн, өрөбүл диэни билбэккэ, уоппуска диэни туһаммакка үлэлээбитэ.

Күөх үүнээйинэн

Бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан да баран, сопхуоһугар күүс-көмө буола сылдьыбыта. Элбэх сыл устата нэһилиэк ыһыаҕар өбүгэ төрүт аһын, биэ кымыһын, астаабыта. Кыһыҥҥы өттүгэр үөлээннээхтэрин кытары сүбэлэһэн, пиэрмэ сүөһүтүн эбии аһылыгар анаан, гидропону үүннэриигэ, бирикиэти оҥорууга үлэлээбитэ. Аҥаардас биир кыстыкка оҥорбут үлэлэрин түмүгүн туһунан «Ленинскэй Знамя» хаһыат 1988 сыл муус устар 4 күнүнээҕи нүөмэригэр маннык суруйбут: «Табаҕаҕа гидропон үүннэрэргэ аналлаах дьиэ тутуллан, онно 96 квадратнай миэтэрэ иэннээх стеллажтар оҥоһуллубуттара. Манна пенсионердар Романова Татьяна Васильевна, Павлова Евдокия Степановна, Гаврильева Александра Дмитрьевна үлэлииллэр. Кинилэр 25 туонна күөх үүнээйини бэлэмниир былааннарын 37,5 туоннанан толордулар». Ол эбэтэр биирдии бэйэлэрэ ортотунан 12,5 туоннаны үүннэрбиттэр. Сиэмэ бурдуктан бачча элбэх күөх маассаны үүннэрии улахан сыраттан тахсар. Оччолорго гидропон сопхуос аҕыс отделениетыгар үүннэриллэрэ, ол гынан баран табаҕалар ылбыт кирбиилэрин биир да отделение ситиспэтэҕэ.

Нэһилиэккэ ыытыллар бары дьаһалларга көхтөөхтүк кыттара. Эдэр эрдэҕиттэн кытыгырас буолан, сыллата ыытыллар дьахталлар спартакиадаларыгар бэтэрээннэргэ сүүрэрэ. Сайыны көрсө түөлбэнэн ыытыллар «Дорообо, күөх сайын!» тэрээһиҥҥэ уонна ыһыахтарга саха аһын арааһын астаан аҕалара, кини үөлүллүбүт мундута былдьаһыгынан барара.

Ытык ыал

Саҥаһым Татьяна Васильевна, убайым Николай Николаевич холкуос, сопхуос ыарахан үлэтиттэн чаҕыйбакка, күүстэрин харыстаабакка үлэлээн-хамсаан оҕолорун атахтарыгар туруоран, ыал оҥортоон, нэһилиэк дьонун-сэргэтин ытыктабылын ылбыттара. Иккиэн үлэ, тыыл бэтэрээннэрэ буолбуттара.

Ыал буолан олорбуттара 50 сылын туолан, «Ытык ыал» аатын ылбыттара. Татьяна Васильевна олоххо, үлэҕэ ситиһиилэрэ, уопсастыбаннай тэрээһиннэргэ көхтөөхтүк кыттара оҕолоругар, сиэннэригэр үтүө холобур буолбута. Кини аата 1999 с. Мэҥэ Хаҥалас улууһун уонна Тараҕай нэһилиэгин Бочуотун кинигэтигэр киллэриллибитэ, алта уола Сэбиэскэй Аармыйа кэккэтигэр чиэстээхтик сулууспалаабыттарын иһин улуус байанкамаатын Махтал суругунан бэлиэтэммитэ.

Үлэһит дьон оҕото үлэһит

Сэрии сылын оҕолоро Татьяна Васильевна уонна Николай Николаевич Романовтар биэс уоллара төрөөбүт Тараҕайдарын, биир уол Моорук нэһилиэктэрэ сайдарын туһугар үтүө суобастаахтык, ситиһиилээхтик үлэлээн-хамсаан кэллилэр. Сорохторо төһө да сааһыран бочуоттаах сынньалаҥҥа таҕысталлар, билигин да нэһилиэк сүөһүтүн-сылгытын элбэтиигэ бэйэлэрин кылааттарын дьоһуннук киллэрсэ сылдьаллар. Уолаттар соҕотох балтылара Татьяна Николаевна Майаҕа санэпидстанция биир тутаах үлэһитэ.

«Үлэһит дьон оҕото – үлэһит» диэн саха мындыр этиитэ кырдьыктааҕын оҕо сааһыттан үлэни эрэ өрө тутан киһи-хара буолбут Татьяна Васильевна төрөппүт оҕолоро бэйэлэрин олохторугар ону толору дакаастыы сылдьаллар.

Лаврентий Романов, Мэҥэ Хаҥалас.