Уопсастыба

Таанньа кыысчаан сайын силигилээн турдаҕына от ыйын 2 күнүгэр Эдьигээн улууһун Баахынай түбэтигэр күн сирин көрбүтэ. Кимтэн кииннээҕин өр дьаныардаахтык хасыһан үөрэтэн, 2022 с. төрүччүтүн оҥорторон ыйаан турарын көрдөххө, номох буолан, уостан уоска кэпсэнэн кэлбит үс бэлиэлээх тумат хоһууна Даҕанчаттан сыдьааннаах эбит. Өбүгэлэрин, туматтары, тигиилээх сирэйдээхтэри удьуордаан, кини чоруун, хатан бэйэлээх, чэпчэкитик сэгэйэ сылдьар. Улуу дьоннор удьуордара олоҕо оҕо сааһыттан киһини сэргэтэр сонуннардаах. Оскуолаҕа бастыҥ үөрэнээччи буолан, уруок ааҕар кэм кэлбитин биллэрэр, бүтүн дэриэбинэҕэ ыраахтан көстөр кыһыл былааҕы таһаарара. Кылааһыгар солбуллубат санитарка дуоһунастаах буолан, биир ньуосканан кылаас оҕотугар барытыгар балык сыата иһэрдэрэ (ким да ыалдьыбат этэ), тыҥырахтарын, баттахтарын, саҕаларын көрөрө, оннооҕор кулгаах хаһарынан кулгаахтарын ыраастыыр эбит. Алтыска үөрэнэ сылдьан нуучча тылын диктаныгар, кылаастан суос соҕотоҕун «фельдшер» диэн тылы таба суруйбута, ону учуутала медик буолсугун диэн үтүөнү түстээбитэ. Экспонат бөҕөнү хомуйан, оскуола оҕото күүскэ туруорсан, Ленинскэй хоһу астарбыта. Билигин ол оскуолаҕа күтүөтэ Василий Русланович дириэктэр, утум салҕанар. Тохсус кылааска үөрэнэ сылдьан, борохуот кэлэригэр нэһилиэгин дьонугар саҥа аһы-үөлү амсатан үөрдээри, райсойууска тиийэн: «Аллаҥам табаарын аҕалыҥ, мин таһаарыам», -- диэбит. Ону өс киирбэх биир «Урал» массыына таһаҕаһы Күккүрэ үрэҕэр диэри ыыппыттар. Оччолорго ооҕуй оҕус батыллар бадарааннаах суола буолан, утары тыраахтыр эрэ кэллэҕинэ тиийэр суола этэ. Аллаҥаларга табаар таһааран иһэбин диэбитин нэһилиэк салалтата итэҕэйбэтэх, Күккүрэҕэ тиийэн сүөкэнэн хаалбыт табаарын манаан, бырдахха-кумаарга таһырдьа хоммут. Хата, аттаах дьоннор ааспыттар, олор Сунтаарга тиийэн Аллаҥаҕа илдьит ыытаннар, тыраахтар кэлбит. Атыыһыт барахсан махтанан 6 киилэ сгущенканы, индийскэй чэйи биэрбит. Оттон дьоно хайдах итинник улахан суумманы бодоччуот ылбытын иһин мөхпүттэр, уруккунан биэс-алта тыһыынча солкуобай харчы диэн улахан суумма этэ. Оҕо сылдьан Тааҥка диэн ааттаныар диэри уолаттары кытта оонньуура. Ол сылдьан ойууртан 30 солкуобайы булан ылбыт, уолаттар сакалаат ыларга эппиттэрин истибэккэ, маҕаһыын иннигэр биллэрии таһаарбыт. Балтараа сылы быһа сүтүктээх көстүбэтэх, онтон оскуола дириэктэрэ үөрэх дьылын түмүгэр, костерга бастыҥ үөрэнээччилэри чиэстииргэ диэн нэһиилэ көрдөөн ылбыт. Таняҕа чиэһинэй быһыытын иһин хайҕал сурук биэрбиттэр.

Оскуоланы бүтэрэн Дьокуускайдааҕы медучилищеҕа үөрэххэ киирбит. Ардах бөҕө түһэн хаайтарыы буолан, биэс күн хойутаан тиийбитин уһулуннуҥ дии көрсүбүттэр. Кыыс быһаарса, көрдөһө сатаан баран дириэктэр хоһуттан үүрүллэн тахсан аан аттыгар күнү быһа олорон «иннилэрин» ылан үөрэҕэр хос ылыллан эмчит буолбута. Үөрэҕин бүтэрэн кэлэн үлэлии сырыттаҕына, кылаабынай быраас Иван Попов: «Эйигин Саха сирин эмчиттэрин ассоссиациятын салайар Владимир Кондаков ыҥыртарда», -- диэн күүһүнэн Дьокуускайга ыытан, сахалыы эмчит буолар аана аһыллыбыта. Аан бастаан баастаах киһини эмтэппиттэр. Ону бэйэтэ да өйдөөбөккө, өбүгэлэрэ этэннэр, ыраахтан имэрийбитигэр бааһа үмүрүччү тардан оһон барбыт. Ону көрөн тураннар: «Бааһы көтүтүү – эмчиккэ саамай үрдүк таһым», -- диэбиттэр. Эмчиттэр эмтииллэрин иһин харчы ылаллара, онтулара 70 %-а уопсайга барара, 30 %-ын бэйэлэрэ ылаллара. Атыттар күҥҥэ 30-лыыга тиийэ киһини эмтииллэрэ, оттон Софроновна 5-6 киһини ылара. Харчы хомуйууну сөбүлээбэккэ туораабыта.
Күн Саҕары, Майынчы бэйэтэ билинэринии норуот эмчитэ буолар олус ыарахан, бу көстүбэт эйгэ. Киниэхэ өбүгэтэ этэр. Айылҕаттан айдарыылаах ийэтэ Христина Николаева (билигин Аллыҥа кулууба кини аатын сүгэр) биирдэ кыыһыгар эппитэ: «Дьэ, тоойум, талларааһын буолла. Мин хоттордум. Эйигин таллылар. Аккаастанан да туһа суох, биһигиттэн ыйыппаттар!» -- диэбитэ. Ити кэмтэн ыла Күн Саҕары эмчит, арчыһыт, алгысчыт суолунан барбыта. Дьиэтин тиэргэнигэр көмүлүөктээх сахалыы балаҕан, эбээннии чуораа туттарбыта, «Уран Уйулҕа» диэн ааттаабыта. Манна кыһалҕалаахтары ыраастыыр, арчылыыр, алгыыр, эмтиир, эбэҥки уонна саха ттөрүт култуураларын сөргүтэн араас лиэксийэ ааҕар, дэлэгээссийэлэри көрсөр. Мин Татьяна көстүбэт күүһүн илэ билбитим, көмөлөһүннэрэбин. Атахпын олус улаханнык тоһутан хирургияҕа сыттахпына, дьүөгэм Галина Васильевна куйаар ситиминэн билиһиннэрбитэ. Мин тугу да итэҕэйэ охсубат үгэспинэн, сиэр быһыытынан кэпсэтэн истэхпинэ: «Киирээт палаата уҥа өттүгэр, уҥа атаххын тоһута сытар эбиккин», -- диэн күлүүс тыл этэн тыла суох ыыппыта. Эпэрээссийэм күнүгэр: «Куттаныма, көмөлөһө, үлэлэһэ олоробут», – диэбитэ, хирург: «Тоҕо дьиктитэй, уҥуоҕуҥ пазл курдук таҥыллан иһэр», -- диэн сөхпүтэ. Билигин ыалдьар, ыксыыр түгэммэр кыыһым: «Ийээ, били куоракка баар аптаах чүөчэҕэр эрийиэххэ», -- диир. Бу быйыл пиявка уурдардым. Ол сырыттахпына санаа эргимтэтэ буолар ис санаабын таба этэн олус соһутта. Сороҕор киһи да куттаныах курдук.

Киһи ис эйгэтэ киэҥин, кыаҕа улаханын сөҕөҕүн. Татьяна Софроновна коллекционер. Ийэтин утумнаан эмиэ олус мындыр, уран иистэнньэҥ. Арассыыйаҕа баран бастаабыт эбэҥки кыыһын маллаах иһитин хайаан да кэпсии түстэхпинэ сатанар. Бу улаатар, куччуур маллаах иһит сордоҥ, сыалыһар тириилэриттэн иҥиир сабынан тигиллибит. Чараас буолан сиирэ бара сылдьарын иһин сарыынан кыбытыылаан тикпит. Дьэ, манна бааллар улахан көтөр сототун уҥуоҕуттан иннэлик (иннэ хаата), тимир, сүүтүктэр араастара (сарыы, тимир), кыптыый, кыыннаах быһычча, хамса (ол саҕана табаах олус күндү эбит), таба уҥуоҕуттан бүргэс, боччоччу сууламмыт төрөөбүт дойду буора. Бу тэриллэр бары анал сарыы хаалаахтар. Маллаах иһит улаатан, суумка буолан хаалар. Өссө иҥиир сап угар сиэптээх. Бу үлэтэ Москубаҕа баран бастыаҕын бастаабыт. Кистээбэккэ эттэххэ, иистэнньэҥнэр бэрт былдьаһалларын сөбүлээбэккэ, үчүгэйдик иистэнэрбин бэйэбэр дакаастаан бараммын, иистэн туораан биэрдим, бэйэбэр эрэ тиктэбин диир. Сороҕор тэһэ астаран, баҕаран туран тигэбин диэн быктарда. Эрдэ этэн аһарбытым курдук төрүттэрин түөһэригэр, араас баай, кинээс төрүттэрин булбут. Ол баай тардыыта да буолан буолуо, балаҕана, чуораата түмэл курдук. Араас сахалыы, эбээннии иһит-хомуос, түүлээх, тириилэр туһунан ааҕан сиппэккин. Дьэ, ол таһынан 40-ча улахан, 15 оҕо, 8 араас дойду иистэнэр массыыналара кырылаан тураллар. Араас атахтаах, иһиттэн тахсан кэлэр, дипломат суумка буолан хаалар массыыналары мин олус соһуйа, сөҕө көрдүм. Саатар бары субу билигин тигэн барарга бэлэмнэр. Саамай «кырдьаҕаһа» 1865 сыллаах, саамай сыаналааҕа Чоочо баай сыдьааннарын массыыната. 21 кыптыый ыйанан тэйгэһэн турар. Саха ууһа таптайан оҥорбутуттан аныгы муодунайга тиийэ. Сэттэ сувенирнэй кыптыыйчааннар фарфор куукула вазаҕа киэргэл буолан киэбирэн тураллар, манна кыһыл, үрүҥ көмүһүгэр тиийэ баар. Араас былыргы таҥастар былыргы ыскаапка кырыы кырыыларынан сааһыламмыттар. Маны барытын мольтан харыстаан көрөрү-истэри көрө дьулайдым, санаам тиийбэтэ, ыйыппатым даҕаны. Араас сүүтүктэр, чуораанчыктар, былыргы киэргэллэр, үрүҥ, кыһыл көмүс оҕуруоларыгар тиийэ туох суоҕай?! Онтоон... айылҕа араас дьикти, сороҕо кэпсэтэригэр тиийэ дьиҥнээх таастара ама, кими сэргэппэт буолуохтарай. Саамай ыраахтан Мертвай муораттан аҕалбыт көһөҥө тааһа, дьахтар, ынах, таба да маститын көтүппэккэ эмтиир, ананан кэлбит киһи сирэйин саҕа үүттээх тааһы олус сэргээтим. Бу баайдар күн-дьыл аастаҕын аайы суолталара үрдээн, оҕолоругар, сиэннэригэр барҕа нэһилиэстибэ буолан хаалыа, ийэлэрин, эбэлэрин туһунан үтүө өйдөбүл буолуо. Эдэр эрчим сааһыгар Таня ыал буолан, түөрт оҕоҕо (биир уолга, үс кыыска) күн сирин көрдөрбүтэ. Билигин оҕолоро элбэх сиэни, өссө хос сиэннэри бэлэхтээннэр дьоллууллар. Киһи олоҕо куруук сибэккилээх хонуунан дьаарбайыы буолбат. Татьяна Софроновна олоҕун орто омурҕаныгар улахан моһоллору туораан, билигин дьоллоохтук олорор. Мин бу ыстатыйабын «Кэрэтик кырдьыы кистэлэҥэ» диэн мээнэҕэ ааттаабатым. Киһи кырдьар сааһыгар, билиҥҥилии киэбирдэн этэр буоллахха аҕам сааһыгар, дьолун көрсөр холобура Татьяналаах Владимир олохторо буолар. Нам киһитэ Владимир Баишев 59 сааһыгар диэри оноолооххо орооспокко олорбута. Онтон дьолун булар битэ тардан, Татьянаны көрөөт сөбүлээн, ыал буолбуттара. Мин ол үөрүүнү бэлиэтиир дьоро күҥҥэ сылдьыбытым, бииргэ үөрэммит оҕолоро күргүөмүнэн тоҕо анньан кэлэн эҕэрдэлээбиттэрин, үөрбүттэрин көрбүтүм, олус үөрбүтүм. Билигин Владимир уһанар талаана тахсан, сиэркэптэри уонна биллиилээх дьоннор олохторун чөлүгэр түһэрэр, Саха сирин киэҥ иэнинэн тэлэһийэ сылдьан, Олоҥхо ыһыахтарын тутууларын маастара.

– Киһи олорор олоҕуттан астынара – ол буолар дьол, оҕолорго боҕуу буолбакка, бэйэ-бэйэни өйөһөн, кэрэтик кырдьыахха, -- диир өрөспүүбүлүкэ култууратын туйгуна, алгысчыт, норуот эмчитэ, «Сайсары» ансаамбыл ырыаһыта, дьоллоох кэргэн, ийэ, эбэ, хос эбэ Татьяна Софронова-Күн Саҕары, Майынчы.