Уопсастыба

Алгыстаана Сырдык-Ай салайар тэрилтэтэ сэбиэскэй кэмҥэ «Пионер дьиэтэ» диэн этэ, онтон ыла, кэм ирдэбиллэригэр сөп түбэһиннэрэн, аата хаста даҕаны уларыйбыт. 2014 сыллаахха тэрилтэ Хотугулуу-Илиҥҥи федеральнай үнүбэрситиэт педагогическай үнүстүүтүн этнопедагогикаҕа хаапыдаратын кытта сөбүлэҥ түһэрсэн, «Кыайыы суола» диэн анал бырагырааманы ылынан, үлэтигэр саҥа сүүрээни киллэрэн сахалыы тыыннаммыт. Тэрилтэҕэ билим салаатын салайааччытынан социологическай билим доктора, психологическай билим хандьыдаата Ульяна Алексеевна Винокурова анаммыта. Онтон ыла биллиилээх педагог Петр Петрович Кондратьев «Сатабыл үөрэҕэ» педагогическай технологиятынан оҕону идэҕэ уһуйууга туһаайыллыбыт хамсааһын саҕаламмыта. 2015 сылтан тэрилтэ Тааттатааҕы «Сатабыл» оҕо айымньытын дьиэтэ диэн ааттанан таһаарыылаахтык үлэлиир. 2018 сылтан улууска тирэх киин буолан үөрэх тэрилтэлэрин түмэр. Иитэр-үөрэтэр эйгэтигэр оҕо дьиэ кэргэнигэр бигэ тирэхтээх, төрөөбүт дойдутун ытыктыыр, үлэлииргэ баҕалаах буола улаатарыгар туһаайыллыбыт анал бырагыраамалары оҥорон үлэлэтэр. Күн бүгүн «Сатабылга» 473 оҕо эбии үөрэх бары хайысхатынан куруһуоктарга дьарыктанар.

Оҕо сатабылын сайыннарар күрэх

«Педагогическай билим хандьыдаата П.П. Кондратьев иитэр-үөрэтэр үлэҕэ оҕоҕо өй уонна илии үлэтин сатабылларын сайыннарыыны улаханнык суолталыыра. Маны биһиги иилэ хабан ылан «Молодые профессионалы» хамсааһыны сахалыы тыыннаабыппыт. Ол курдук, 2016 сылтан саҕалаан ис дьоһуммутугар, ытык өйдөбүлбүтүгэр, дьиэ-кэргэн сыаннастарыгар, төрүт олохпут оҥкулугар тирэҕирэн, сахалыы сатабыл тыынын аныгы ньымалары кытта дьүөрэлии тутан сылын аайы үөрэх тэрилтэлэрин икки ардыларыгар «Оҕо сатабыла» диэн чөмпүйэнээти тэрийэн ыытабыт. 2023 сыллаахха тэрилтэбит «Бастакылар хамсааһыннара» федеральнай грант куонкуруһун кыайан Илин Эҥэр улуустарга чөмпүйэнээти үрдүк таһымҥа тэрийбиппит. Быйыл кулун тутар 14 күнүгэр күрэх тохсус төгүлүн ыытылынна.

Саха киһитэ оҕотун батыһыннара сылдьан олох үөрүйэхтэригэр уһуйар, бииргэ тутан-хабан, көрөн-истэн араас сатабылларга үөрэтэр-такайар. Оҕо саамай чугас киһитэ ийэтэ-аҕата. Кини төрөппүттэрин туйахтарын хатарыахтаах, сатабылларын удьуордуохтаах, хардарыта кыһамньылаах сыһыаҥҥа иитиллиэхтээх. Онтон билигин үксүгэр оҕоҕо аналлаах дьаһалларга төрөппүт кыттыспат, ол түмүгэр сатабылы холбуур тыын үөскээбэт, төрөппүт уонна оҕо икки арда оҕус муоһун курдук арыттанан иһэр, өйдөспөт буолуу үөскүүр, дьиэ кэргэни холбуур иэйии тутахсыйар. Маныаха, биһиги «Оҕо сатабыла» күрэххэ төрөппүттэр оҕолорун кытта тэҥҥэ кытталларын ситиһэ сатыыбыт. Маннык дьаһалга эһэ-эбэ, аҕа-ийэ бэйэлэрэ оҕо сылдьан баһылаабыт дьарыктарын, сатабылларын санаан тилиннэрэллэр, оччотооҕу кэрэ кэмнэрин ис туругар киирэн оҕолорун кытта оҕо буола түһэллэр, тэҥҥэ дьарыктанан сатабылларын кэнчээрилэригэр иҥэрэллэр. Онон көлүөнэлэр ситимнэрин бөҕөргөтөр, үтүө холобуру көрдөрөр күрэхпит сыалын-соругун ситтэ дии саныыбын. «Оҕо сатабыла» күрэх үөрэх тэрилтэтэ дьиэ кэргэни кытта ыкса алтыһан үлэлииригэр саамай сөптөөх технологиянан буолар», - диэн кэпсээтэ Алгыстаана Сырдык-Ай.

Сылын аайы күрэх сатабыллара (компетенциялара) уларыйа тураллар. Хас биирдии түһүлгэҕэ улахан киһи уонна оҕо тэҥҥэ сүбэлэһэн үлэлииллэрэ үрдүктүк сыаналанар.

Быйылгы күрэх «Таатта тардыы талаҕа» диэн тиэмэлээх ыытылынна. Кыттааччылар биэс түһүлгэнэн күрэхтэстилэр. Ол курдук, «Дьиэ кэргэн ытык мала - Таатта успуордун өрө тутар удьуор төрүт түөлбэтэ» түһүлгэҕэ оҕолор төрөппүттэринээн кытыннылар. «Өркөн өй түһүлгэҕэ» улахан дьон уонна оҕолор талахтан оонньуурдары, итиэннэ талаҕы дьүһүйэр оонньуулары айан оҥордулар. «Сахалыы тыыннаах хаһыаты таһаарыы түһүлгэтигэр» иккилии үөрэнээччиттэн, саха тылын уонна литэрэтиирэтин учууталларыттан турар хамаандалар күрэхтэстилэр. «Саха сатаабатаҕа суох – Барыс-эргиэн түһүлгэтигэр» оҕолортон, учууталлартан, уопсастыбаннас бэрэстэбиитэллэриттэн турар хамаандалар күөн көрүстүлэр. «Эһэ сатабылын түһүлгэтигэр» эһэлэр сиэннэрин кытта талах курдары оҥордулар.

Сылын аайы күрэххэ улуус оскуолалара көхтөөхтүк кытталлар. Быйылгы күрэххэ И.Н. Гуляев аатынан Туора Күөл оскуолатын хамаандата (дириэктэр О.Н. Гуляева) тохсус төгүлүн чөмпүйүөннээтэ.

«Дьайааччы кура»

Үөһэ ыйыллыбыт күрэх түһүлгэлэриттэн «Эһэ сатабылын түһүлгэтигэр» тохтоон ааһыахпын баҕарабын. Манна эһэлэр сиэннэрин кытта талахтан кур оҥорбуттар. Тэрийээччилэр туттуллар матырыйаалы, тэриллэри бэлэмнээбиттэр, онтон кыттааччылар онно ойуу-дьархаа түһэрэн, үүттээн, тиһэн талах курдары оҥорбуттар.

Алгыстаана Баһылай Кыыһыттан туох санааттан маннык түһүлгэни тэрийбиттэрин ыйыталастым: «2025 сыл Улуу Ойуунускай убайбыт хоһуйбутун курдук, «таптал уотун күллэрэр тардыылааах Таатта» хас биирдии олохтооҕор ураты суолталаах сыл. Ол курдук, быйыл биһиги XXII-с Манчаары оонньууларын тэрийэбит. Таатта сирин хоһооҥҥо хоһуйуллубут, ырыаҕа ылламмыт мускуллар, будьурхай, хойуу тардыы талаҕа соргуну тардар күүһү бэлиэтиир. Онон, тэрилтэбитигэр бары сүбэлэһэн баран, күрэхтэһээччилэри, итиэннэ ыалдьыттары араҥаччылыыр, арчылыыр, сырдыгынан-ырааһынан дьайар күүстээх талах курдары Манчаары оонньууларын тэрээһинин пуондатыгар оҥорон туттарарга быһаарбыппыт», - диэн быһаарда.

Бу талах куру «Сатабыл» оҕо айымньытын дьиэтин билим салаатын салайааччытын У.А. Винокурова сүбэтинэн «Дьайааччы кура» диэн ааттаабыттар. Тоҕо диэтэххэ, кур киһиэхэ үтүөнэн эрэ дьайар аналлаах оҥоһуллубут.

«Түүр омуктар итэҕэллэринэн, киһиэхэ айылҕа анаабыт мастаах, ол дьайар күүһүнэн кини угуттанар, куһаҕан тыынтан көмүскэнэр. Ол курдук, саха түҥ былыргы төрүттэрэ айылҕа күүстээх дьайыытын сатабыллаахтык туһанар Алтай сойон уонна алмат биистэрин уустара талах маһы ытык маһынан билинэллэр. Онтон сахаҕа кур суолтата сүҥкэн. «Курдаммыт» диэн ситиигэ-хотууга туруммут сорук дьайар таһымын бэлиэтэ. Кур ис күүһү түмэр ытык итэҕэл солото, куһаҕан тыынтан харысхал, элбиири-үксүүрү кэрэһэлиир. Быа, талах, тимир утахтарыттан өрүллэн, таҥыллан, түмүллэн өрүһүнүү сөрүү хааччааҕынан кур быстыбаттык бөҕөргүүр, күн сардаҥаларын курдук киһи быһыытын-таһаатын төгүрүччү күрүөлүүр. Кини үйэлээх оһуордарыгар өбүгэ күүһэ иҥэр. «Дьайааччы кура» улуу убайдарбыт ытык дойдуларын, Таатта талах сыттаах үрэҕин тардар күүһүн киһиэхэ иҥэрэр, саха туһугар туруулаһар өйү-санааны, дьулууру түмэр, сайдыыны түстүүр дьайар күүһүнэн буолуо диэн эрэнэбит», - диир «Сатабыл» дириэктэрэ.

Куру оҥоруу технологията

Талаҕы кытта үлэ ураты технологиялаах. Маныаха тэрийээччилэр куру хайдах оҥорору ойуулаабыттар, былааннаабыттар. Ол курдук, бастаан кур оҥорорго сөптөөх, көнө, субата ыраас, үөһэ суох талаҕы көрдөөн булаллар уонна айылҕаттан көрдөһөн-ааттаһан ылаллар. Онтон талаҕы кээмэйинэн быһаллар, ортотунан хайыталлар, куурдаллар, аалан ыраастыыллар. Кур төгүрүгэр оһуор түһэрэллэр, туруору мастарыгар айылҕа ойуутун оҥо быһан ойуулууллар, бөҕө сабынан тиһэргэ анаан үүттүүллэр, талахтары наардаан таҥаллар, тириигэ туттараллар, ону кур хатанар сиригэр кэтэрдэллэр. Дьэ, уустук үлэни көрсөллөр.

«Биир да үлэһит хаһан да талаҕы кытта алтыспатах дьоммут. Аҥардас талаҕы нырылыыр, ойуулуур туһунан сатабылы эрэйэр. Биһиги улууспутугар Уолба нэһилиэгин рационализатора Михаил Боппосов оҥорбут курдарын көрөн эрэ билэрбит. Ити курдук, илиибит иминэн боруобалаан, тапталлаах Тааттабыт тардыы курун ураты тыыннаан оҥордубут. Талах курбут уратыта ойуутугар-мандарыгар сытар. Айылҕалыын ситимнээн харыстыыр, арчылыыр, тас эйгэҕэ киһи дьоһунун көрдөрөр суолталаах, итиэннэ талыы-талба Тааттаттан тардыыланан үтүөнэн дьайар курунан буолар. Бу күннэргэ улууспутугар нэһилиэктэринэн Кыайыы 80 сылыгар аналлаах «Түмсүү - төлкө төрдө» бэстибээл буола турар. Онно олохтоохтор талахтан араас курдары оҥорон быыстапкаҕа көрдөрбүттэрэ кэрэхсэбиллээх. Төһөнөн элбэх киһи талах куру оҥостор да, ол биһиги үлэбит тоҕоостооҕун көрдөрөр», - диир Алгыстаана Сырдык-Ай.

«Сатабыл» брендэ

«Дьайааччы курун» киэҥ эйгэҕэ дэлэччи атыыга таһаарар кэккэ уустуктардаах, онон куру оҥорооччулар сакааһынан үлэлииллэр эбит. Бастатан туран, матырыйаал ороскуота элбэх буолар. Ол иһин үбү-харчыны учуоттуур сыалтан куру икки көрүҥүнэн оҥороллор. Бастакы көрүҥүн талаҕы тириигэ тигэллэр, онтон иккиһин талаҕы бэйэ-бэйэтигэр тиһэллэр.

«Дьон-сэргэ сэҥээрэр, сакаастыыр. Аны талахтан дьахтар курун оҥорон саҕалаатыбыт. Онон «Дьайааччы кура» «Сатабыл» брендинэн буолла диэхпитин сөп», - диэн киэн тутта кэпсээтэ дириэктэр.

* * *

Таалар талыы хонуулаах Таатта сирэ имигэс иирэ талаҕынан аатырыан аатырар. Дэлэҕэ да «талах курдаах таатталар» диэхтэрэ дуо?! Маныаха, «Сатабыл» оҕо айымньытын дьиэтин көҕүлээһининэн айыллыбыт талах кур дьон биһирэбилин ылан, улуус брендынан киэҥ эйгэҕэ тарҕаныаҕар кыах баар.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар «Сатабыл» архыыбыттан