Уопсастыба

Үөрэтии-чинчийии таһыма кэҥиир

Cергей Зверев айар үлэтин туһунан аан маҥнай тэттик үлэни литературовед Гаврил Боескоров бэчээттэппитэ. Ааптар бу үлэтигэр норуот ырыаһытын айар үлэтин икки кэрдиис кэмҥэ арааран чинчийбитэ. Маҥнайгы кэрдиис кэмҥэ Кыыл Уола үгэс буолбут норуот тылынан айымньыларын бастыҥ толорооччу, Бүлүү сүнньүн аатырбыт-сураҕырбыт ырыаһытын быһыытынан көрдөрбүтэ, айымньыларын идейнэй уонна уус-уран уратыларын литературовед хараҕынан көрөн сыаналаабыта.

Норуот ырыаһытын кытта өр сылларга үлэлээбит фольклорист Георгий Васильев «Живой родник» кинигэтигэр уонна бэлэмнээн таһааттарбыт тойуксут хомуурунньуктарын киирии ыстатыйаларыгар Сергей Зверев айар лабораториятын туһунан дьоһун санаалары эппитэ. Филологическай наука дуоктордара Николай Петров, Василий Илларионов бэйэлэрин үлэлэригэр Cергей Зверев түһүлгэ тойуксута буоларын, оһуокайы сайыннарыыга уонна ыһыах үгэстэрин үйэтитиигэ киллэрбит сүдү кылаатын эмиэ сырдатан ааһаллар. Музыковедтартан Эдуард Алексеев аар тайҕа аатырбыт ырыаһытын кыта алтыһан үлэлээбитэ. «Ытык дабатыытын» 1978-1979 сс. магнитофоҥҥа устан ылан, пластинкаҕа таһааттарбыта. «Проблема формирования лада» диэн монографиятыгар норуот ырыаһытын ураты кылыһаҕын, эгэлгэ тойугун дорҕоонун үөрэппитэ.

Cергей Зверев саха былыргы ритуальнай үҥкүүлэрин үйэтиппит ураты үтүөлээх. Туох ханнык иннинэ саха үнкүүтүн хамсаныыларын бастакынан үөрэппит Мария Жорницкая норуот талааннааҕын кытта исписэлиис быһыытынан тэҥҥэ сылдьан чинчийбитэ. Ол да иһин Москубаҕа тахсыбыт «Народные танцы Якутии» диэн үлэтигэр Сергей Зверевкэ аналлаах түгэннэр хойуутук киллэриллибиттэрэ. Өрөспүүбүлүкэ култууратын үтүөлээх үлэһитэ, искусствоведение кандидата, педагог-хореограф Ангелина Лукина Сергей Зверев ансаамбылыгар сылдьыбыт дьону кытта үлэлэһэн, 1990 с. «Оһуор», «Алгыс» үҥкүүлэрин «Саха үҥкүүтэ» кинигэтигэр киллэрбитэ. 1992 с. «Алгыс» диэн Кыыл Уолун үҥкүүлэрин хомуурунньугар аан тылы, үс үҥкүүнү суруйбута. Хореограф Раиса Макарова үөрэнэ сылдьан, Сергей Афанасьевичтыын көрсүһэн, кини үҥкүүлэрин суруйан ылбытынан «История сценических танцев С.А. Зверева» (1996), «Алааһым ахтылҕаннаах үнкүүлэрэ» (1997) кинигэлэригэр дьоһуннаахтык сырдатта.

Көстөрүн курдук, норуот ырыаһытын, талба талааннааҕын айымньылаах үлэтин туһунан литературоведтар, фольклористар, музыковедтар, этнохореографтар, суруйааччылар, суруналыыстар, култуура диэйэтэллэрэ санааларын эппиттэрэ, сыанабылларын биэрбиттэрэ. Биллэн турар, билим хараҕынан анаан-минээн үөрэтии, анал чинчийии ыытыллара күүтүллэр. Күн-дьыл ааһан истэҕин аайы, Сергей Зверев айымньылара өссө күндүтүйэн, суолтата үрдээн иһиэхтэрэ турдаҕа. Ол аайы үөрэтии-чинчийии таһыма кэҥээн, дириҥээн иһэрэ чуолкай. Билигин ситэ аахпатах, кыайан истибэтэх магнитофоннай суруйууларбыт аныгы үрдүк кылаастаах көмпүүтэрдэр көмөлөрүнэн наука эйгэтигэр киириэхтэрэ, текстологическай чинчийии таһыма үрдүүрэ сабаҕаланар. Бүгүн кыаллыбат сарсын судургутук быһаарыллыа.

Онон С.А. Зверев айымньыларын туһунан дириҥ хорутуулаах чинчийиилэр, санаа түһүмэхтэрэ этиллиэхтэрэ. Итини иннибитигэр турар сорук быһыытынан көрүөхтээхпит. Биир эмит чинчийээччи ааһан иһэн буолбакка, анаан-минээн научнай тиэмэ быһыытынан үөрэтэрэ наада. Фольклорист, литературовед, музыковед, хореограф идэлээх исписэлиистэр, учуонайдар аныгы технологияларынан сэбилэнэн салгыы үөрэттэхтэринэ, бэйэлэрин туһааннаах наукаларыгар сонун санаалары этиэхтэрин сөп.

Бастакы үрдэл

Норуот айымньытын хомуйуунан уонна үөрэтиинэн дьарыктанар фольклористартан Сергей Звереви кытары аан бастаан Бүлүүтээҕи фольклорнай-диалектологическай эспэдииссийэ кыттыылааҕа Андрей Саввин-Өндөрүүскэ Саабын көрсүбүтэ. Бу эспэдииссийэ Тыл уонна култуура үнүстүүтүн дириэктэрэ Былатыан Ойуунускай көҕүлээһининэн тэриллэн, 1938-1939 сс. үлэлээбитэ. Андрей Саввин Бүлүү түөрт улууһун таарыйан, саамай биллэр олоҥхоһуттары, тойуксуттары кытары сирэй көрсүбүтэ, айымньыларын сурукка киллэрбитэ. Сергей Зверевкэ икки төгүл төхтүрүйэн сылдьыбыт, онон, киниэхэ улахан суолтаны биэрбит.

Андрей Андреевич норуот ырыаһытын талба талаанын сурукка-бичиккэ түһэрэн үйэтиппит, киэҥ научнай-уопсастыбаннай эйгэҕэ таһаарбыт ураты үтүөлээх. «Дьабака ырыата», «Сайын кэлиитэ», «Уот алгыһа», «Этиҥ тойуга», «Хаһаа ырыата», «Силлиэ», «Остуол тойуга», «Кыталык ырыата», «Баҕах тойуга» диэн ырыалары-тойуктары, «Суоһалдьыйа Толбонноох» тойугуттан күтүөт тойугун, «Ытык дабатыыны», «Кэйээриҥи» суруйталаабыта. Бу айымньыларга саха норуотун былыргы олоҕо-дьаһаҕа, итэҕэлэ, өйө-санаата, сырдык кэскилэ, бигэ эрэлэ көстөллөр. Сыныйан аахтахха, Сергей Зверев норуот тылынан айымньыларын үгэстэрин көннөрү тойуктарыттан саҕалаан сиэр-туом поэзиятын киэҥ эҥсилгэннээх, уустук эпитеттэрдээх алгыстарын, сиэрин-туомун билэрин туоһулуур. Андрей Саввин бу айымньылары сурукка-бичиккэ түһэрэригэр, фольклору суруйуу ирдэбиллэрин толору тутуспутун, ол аата толорооччу хайдах эппитин-тыыммытын туох баарынан суруйууга олоҕурбутун бэлиэтээн аһарыахтаахпыт.

Андрей Саввин суруйбут күнүн-дьылын, миэстэтин хас биирдии тиэкискэ суруйан испит. Ааптар айымньытын туһунан тэттик быһаарыылара эмиэ баар, сороҕор тустаах айымныьны норуот ырыаһыта кимнээхтэн истибитин хос быһаарарын тиэкис кэннигэр биэрбит. Ордук «Ытык дабатыыга» бэрт элбэх тыл быһаарыыта киллэриллибит. Ол эмиэ сөп. Ойуун тылын-өһүн, былыргы, өлүктүйбүт тыллары быһаарар хайаан да наада. Итини тэҥэ түөлбэ тыллар, толорооччу саҥатын-иҥэтин уратыта, истиилэ, биллэн турар, тутуһуллубуттар. Онон Aндрей Саввин суруйуута научнай өттүнэн суолтата улахан.

Андрей Андреевич норуот талааннааҕыттан тус бэйэтэ оҕо эрдэҕиттэн истибит, мэлдьи толорор айымньыларын суруйарга сыал-сорук туруоруммут. Онон Сэбиэскэй былааһы уруйдуур-айхаллыыр, ойуулаан, хоһуйан суруйуу суох. Биллэрин курдук, Өктөөп өрөбөлүүссүйэтэ буолуоҕуттан норуот ырыаһыттара саҥа былааһы уруйдаан-айхалллаан хоһуйуулара кыралаан да буоллар киирэн испитэ. Ордук саха суруйааччыларын маҥнайгы сийиэһигэр Георгий Васильев сэбиэскэй фольклор соруктарын тустарынан дакылаат оҥоруоҕуттан норуот ырыаһыттара көҕүспүт курдук саҥа былааһы, холкуостар кыайыыларын-хотууларын хоһуйар ырыалара-тойуктара баар буолан испиттэрэ.

Норуот ырыаһыттарын Суруйааччылар сойуустарыгар чилиэнинэн ылаттаабыттара. Сергей Афанасьевич Звереви сийиэскэ дэлэгээт быһыытынан сылдьыбатаҕын үрдүнэн, үс Бүлүүгэ аатырбыт-сураҕырбыт түһүлгэ тойуксутун быһыытынан билинэн, кэтэҕиттэн да буоллар, 1939 с. Суруйааччылар сойуустарыгар киллэрбиттэрэ. Мантан ыла Cергей Зверев айар үлэтин иккис кэрдиис кэмэ саҕаламмыта.

(Салгыытын кэлэр нүөмэргэ ааҕыаххыт)

Василий ИЛЛАРИОНОВ, тыл билимин дуоктара, М.К. Аммосов аатынан ХИФУ бэрэпиэссэрэ.

Хаартыскалар: Василий Илларионов архыыбыттан