Уопсастыба

Төрөөбүт алаастан арахсан

Иннокентий Старостин 1919 с. Мэҥэ Хаҥалас улууһун Тараҕай нэһилиэгэр Уччус аҕатын ууһугар орто бааһынай дьиэ кэргэнигэр үһүс оҕонон төрөөбүтэ. Аҕата Василий Дмитриевич Старостин (Дьаллаарын), ийэтэ Пелагея Васильевна кыһынын Илин Ньыкыыт, сайынын Чабыт Чараҥ диэн алаастарга сүөһү-сылгы ииттэн сэниэтик олорбуттар. Баһылай Старостин Сэбиэт былааһа олохтонуон иннинэ, нэһилиэгэр ыстаарысталыы сылдьыбыт. Кинилэр сүүрбэтэ оҕоломмуттарыттан оччотооҕу ыарахан кэм дьайыытыттан элбэх оҕо кыраларыгар күрэммиттэр. Арай, үс кыыс улаатан, ыал буолан, оҕолонон-урууланан иһэн эдэр саастарыгар олохтон туораабыттар.

Кеша Табаҕа начаалынай оскуолатын бүтэрэн баран, Наахара сэттэ кылаастаах оскуолатыгар үөрэммит, онтон холкуоска үлэлээбит. Икки сыл тыраахтар биригээдэтигэр учуотчуттаабыт, 1941 с. Тараҕай нэһилиэгин сэбиэтин сэкирэтээринэн талыллыбыт. Манна икки сыл үлэлээбитин кэнниттэн, улуус ыстатыыстыкаҕа управлениетын учаастактааҕы иниспиэктэринэн анаммыт. 1943 с. ыам ыйыгар бэбиэскэ тутан, сэриигэ ыҥырыллыбыт. Национальнай Архыыптан көрдөххө, кинини кытта Тараҕай нэһилиэгиттэн ыҥырыллан барбыттар: Бурнашев Андрей Васильевич, Бурнашев Дмитрий Николаевич, Бурнашев Митрофан Петрович, Бурнашев Кирилл Петрович, Брызгалов Гаврил Анисимович, Герасимов Григорий Михайлович, Егоров Алексей Никифорович, Романов Еремей Петрович, Романов Лаврентий Николаевич, Старостин Иннокентий Васильевич, Слепцов Конон Егорович, Слепцов Егор Дмитрьевич, Слепцов Николай Алексеевич. Дьокуускайтан 246 киһи буолан, бэс ыйын 3 күнүттэн хоҥнон баран, бэс ыйын 18 күнүгэр Харанорга тиийбиттэр. Онно байыаннай дьыалаҕа үөрэтэ түһэн баран, арҕааҥҥы уонна илиҥҥи фроннарынан тарҕаталаабыттар.

Иннокентий Старостин Забайкальскай байыаннай уокурук 105-ис аармыйатыгар түбэһэн, Монголия кыраныыссатыгар сулууспалаабыт. 1945 сыл сайыныгар Японияны утары сэриигэ кыттыбыт.

Биригэдьииринэн 15 сыл!

Дойдутугар 1946 сыл күһүнүгэр эргиллэн кэлбит. «Табаҕа» холкуоска үлэлии сырыттаҕына, 1947 с. олохтоох сэбиэт бэрэссэдээтэлинэн талаллар. Олоҕун оҥосто илик эдэр киһи Бүтэйдээхтэн төрүттээх Пелагея Смолинаны кэргэн ылар, Айыыһыт оҕону биэрбэт, инньэ гынан Байрон Федоров диэн тулаайах оҕону иитэллэр. Хомойуох иһин, Пелагея Ивановна эмискэ ыалдьан, кылгас үйэлэнэр.

Баҕар, ол да охсуутуттан буолуо, Иннокентий Васильевич сэбиэттэн уурайар, 1951-1960 сс. холкуоска хонуу биригэдьииринэн үлэлиир. Мээнэ киһи уһун сылларга маннык бурҕалдьыны кэппэт.

Ол сылдьан, «Табаҕа» холкуоска бухгалтердыыр, хассыырдыыр Татьяна Слепцованы кэргэн ылар. Мин 1970-с сс. Табаҕа отделениетыгар биригэдьиирдиир кэммэр, Татьяна Васильевнаны кытары биир кэбиниэккэ олорон үлэлээбитим, бэрт холку майгылаах, ыраас туттунуулаах этэ, биирдэ эмит кыыһырбытын эбэтэр улаханнык саҥарбытын истибэтэҕим. Иннокентий Васильевич бу да олоҕор оҕоломмотоҕо, ол иһин кэргэнин кытары сүбэлэһэн баран, 1968 с. элбэх оҕолоох Петр Марковтаахтан биэс саастаах Машаны ылан, бэйэлэрин анныларынан суруйтаран ииппиттэрэ.

Бастыҥнар – Москубаҕа!

1950-с сыллардаахха «Табаҕа» холкуос ынах сүөһүтүн алта учаастагынан кыстатара. 1952 сыл түмүгүнэн, судаарыстыбаҕа 144,2 туонна бурдугу туттаран, былаанын 300 % толорбута. Ынах сүөһүнү энчирэппэккэ иитиигэ былаанын 100,9 %, сылгыга 102,9 %, үүтү ыаһыҥҥа 113 % толорон, улуус бастыҥ хаһаайыстыбаларын кэккэтигэр киирбитэ. Холкуоска барыта 17 ыанньыксыт баарыттан 12 ыанньыксыт былааннарын куоһарбыттара. Маннык көрдөрүүнү эбии аһылыгы табыгастаахтык тэрийэн ситиспиттэр. Ол курдук, күһүн мэччирэҥ хагдарыйарын кытары ыкса кыһыҥҥа диэри ыанар ынахтарга турнепыһы таһынан күҥҥэ биэстии-алталыы киилэ сиилэһи сиэтэр эбиттэр. Төрүөҕү энчирэппэкэ ылар туһугар 17 ынах төрүүр буоксатын, ньирэйдэргэ анаан бөлөҕүнэн уонна биирдиилээн турар килиэккэлэри оҥорбуттар. Ити сылларга ынахтан ньирэйин арааран, туппаҕынан ыаһын олохтоммут, онон ньирэйи көрүүгэ-истиигэ, аһатыыга оччотооҕу кэм бастыҥ уопута туһаныллыбыт.

Сылгы салаатыгар көрдөрүү эмиэ тупсарыллыбыт: Дмитрий Герасимов 23 биэттэн 23 кулуну, Николай Аргунов 24 биэттэн 22 кулуну ылбыттар. Мария Иннокентьевна аҕатын тэтэрээтиттэн көрөн, маннык ахтар:

– Аҕам биригэдьиирдиир кэмигэр, 1953 сылтан саҕалаан, бааһына сирин кэҥэтиигэ, уоҕурдууну туһаныыга, сүөһү уонна сылгы ахсаанын элбэтиигэ, бородууксуйа ылыытын үрдэтиигэ улахан үлэ барбыт. Бааһынаҕа кыһын ахсын 2400 туонна ноһуому киллэрэр, сэлиэһинэйи, ньэчимиэни, эбиэһи, оруоһу, хортуоппуйу, турнепыһы, моркуобу, бэл диэтэр, чочунааҕы уонна луугу үүннэрэр эбиттэр. Холкуос барыта 701 ынах сүөһүлээх, ол иһиттэн 240 ыанар ынахтаах, 43 көлүнэр оҕустаах, 245 сылгылаах уонна 16 табалаах эбит. Хортуоппуйу 1953 сылтан олордубуттар, 1954 с. судаарыстыбаҕа 13,3 туоннаны туттарбыттар. Эбии дохуоту биэрэр салаалары сайыннаран, 1954 с. хара саһылы иитэр пиэрмэни, 1955 с. сибиинньэ пиэрмэтин тэрийбиттэр.

Үрдүк көрдөрүүнү ситиспит бастыҥ үлэһиттэр сиэрдээхтик сыаналаммыттар. Сылгыһыттар Николай Аргунов, Дмитрий Герасимов Москубаҕа, Бүтүн Сойуустааҕы норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин быыстапкатыгар кыттыбыттар. Ыанньыксыттар Февронья Степанова, Екатерина Маркова, болуотунньук Алексей Егоров, тимир ууһа Петр Брызгалов-Маҥан Уус, ньирэй көрөөччү Егор Слепцов-Көлөһүн Дьөгүөр Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыттар. Февронья Степанова 1957 с. «Бочуот Знага» уордьанынан бэлиэтэммит. Тыа хаһаайыстыбатын оройуоннааҕы быыстапкатыгар Егор Слепцов-Көлөһүн Дьөгүөр сэттэ ыйдаах Эрэсиэрбэ диэн ньирэйэ 188 киилэни үктээбит! Аҕам биригэдьиириттэн уурайар сылыгар сылгыһыт Дмитрий Герасимов РСФСР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай грамотатынан наҕараадаламмыт. 1956 сыл түмүгүнэн 45 ийэ саһылтан 191 төрүөҕү ылан, Анна Зыкова уонна Иннокентий Эверстов Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун Бочуотунай грамотатын туппуттар, Бүтүн Сойуустааҕы норуот хаһаайыстыбатын ситиһиитин быыстапкатыгар кыттыбыттар.

Бу – Иннокентий Васильевич холкуос үлэтин-хамнаһын сүрүннүүр биригэдьиир муоһатын тутан, хайдах курдук сыралаһан үлэлээбитин, саҥаны-бастыҥы олохтуур дьаһаллары тэрийсибитин арылхайдык туоһулуур.

Умнубаттар, күндүтүк саныыллар

Биригэдьиириттэн уурайан баран, Иннокентий Васильевич кулууп сэбиэдиссэйинэн, кыладыапсыгынан, дьиспиэччэринэн 1980 с. диэри үлэлээбитэ. Нэһилиэк сэбиэтин дьокутаатынан хас да болдьоххо талыллыбыта.

Аҥаар хараҕынан көрбөт буолан, улаханнык эрэйдэнэрэ. Успуорду олус сөбүлүүрэ, биэнсийэҕэ тахсан баран, нэһилиэккэ буолар тустуу, мас тардыһыытын күрэхтэригэр көтүппэккэ сылдьара. Сирдээҕи олохтон 1993 сыллаахха арахсыбыта.

Мария Иннокентьевна аҕалаах ийэтин олус күндүтүк саныыр, төрөппөтөллөр даҕаны амарах санааларынан ииппиттэрэ диэн махтана ахтар. Кини өр сылларга Байкалов аатынан сопхуоска буҕаалтерынан үлэлээбитэ. Кэргэнэ Хрисанф Яковлевич Слепцов Бүтэйдээхтэн төрүттээх, сопхуос биир бастыҥ суоппара этэ.

Кинилэр түөрт оҕолоохтор, бары үөрэхтэнэн, ыал буолан, үлэ үөһүгэр сылдьар дьоһун-мааны дьоннор. Эбэлэрин Татьяна Васильевнаны, эһэлэрин Иннокентий Васильевиһы умнубаттар, күндүтүк саныыллар.

Лаврентий РОМАНОВ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин үтүөлээх зоотехнига, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Бочуоттаах олохтооҕо, Арассыыйа Суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ.