Уопсастыба

-- Норуот номоҕор кэпсэнэр Баһылай Манчаары аатынан Оонньуулары Тааттаҕа ыытар туһунан дьаһалы Ил Дархан Айсен Николаев 2020 с. от ыйын 3 күнүгэр таһаарбыта. Бу оччотооҕу баһылык Михаил Соров баһылыктаах дьаһалта уонна улууспут олохтоохторун үлэтин түмүгэ буолар. Мин баһылык дуоһунаһыгар 2023 с. алтынньыга киирээт, үлэбин «Манчаары оонньууларын» тэрийиитинэн саҕалаабытым. Сэтинньигэ биир күн икки баараҕай тутуу сыбаайата түспүтэ. Ахсынньы 12 күнүгэр Оонньуулары ыытыыга хамыыһыйалары тэрийэр дьаһал таһаарбытым. Онно олоҕуран, 22 хамыыһыйа тэриллибитэ уонна «Манчаары оонньууларын» дириэксийэтин салайааччытынан Петр Захаров анаммыта. Оонньуулар Тааттаҕа иккис төгүлүн ыытыллаллар. Үйэ чиэппэринэн быысаһан, өрөспүүбүлүкэ успуортун эйгэтин устуоруйатыгар иккистээн киирэр чиэһи сүгэбит. Оччотооҕу улуус баһылыга Георгий Никонов салалтатынан, XVI Оонньуулар үрдүк таһымҥа, билигин да куоһурулла илик кыттааччылаах, ыалдьыттаах ыытыллыбыта. Өссө 100 сыл анараа өттүгэр, эдэр өрөспүбүлүкэбит төрүттээччилэриттэн биирдэстэрэ, бастакы бырабыытылыстыба бэрэссэдээтэлэ Платон Ойуунускай 1924 с. успуорт төрүт көрүҥнэригэр күрэстэри 1925 сылтан олохтуур туһунан дьаһалы таһааран турар. Дьэ ити кэмтэн саҕалаан, төрүт көрүҥнэринэн күрэстэр ыытыллан барбыттара. Оттон Тааттаҕа 1944 с. ыһыахха, саха төрүт көрүҥнэринэн күрэс ыытыллыбытын туһунан чахчы улуус архыыбыгар харалла сытар уонна «Коммунист» хаһыат кэпсиир.

Тутуу – сайдыы төһүүтэ

-- Үгэс буолбут тэрээһин күрэҕинэн эрэ муҥурдаммат, манна элбэх хайысхалаах сайдыыны түстүүр бырайыактар үлэлииллэр.

-- Оннук. Суолталаах уонна сүҥкэн тутуу барар. Бу үлэ барыта Ил Дархан, Бырабыытылыстыба быһаччы дьаһалларынан ыытыллар. 2024 с. «Доруобуйа» национальнай бырайыагынан поликлиника, Авксентий Мординов аатынан Тааттатааҕы лиссиэй куорпуһа үлэҕэ киирбиттэрэ. Маннык улахан тутуу биһиэхэ ыытыллыбатаҕа ыраатта диэххэ сөп. Онтон быйыл өр сылларга оскуола дириэктэринэн, холкуос бэрэссэдээтэлинэн, үөрэх салаатын сэбиэдиссэйинэн уо.д.а үлэлээбит, успуорт сайдыытыгар сыраласпыт Алексей Турнин аатынан Успуорт дыбарыаһа, Таатта олоҥхоһуттар уутуйан үөскээбит, саха уус-уран литэрэтиирэтэ төрүттэммит ытык сир буоларын бигэргэтэ 3000 миэстэлээх стадион, 1000 миэстэлээх ипподром тутулуннулар. Ытык Күөл хаһыс да сылын биир кэлим дизайн-куодунан үлэлиир. Таатта нэһилиэгин баһылыга Егор Павлов grd: (сал. И. Кычкин) тэрилтэни кытта бииргэ үлэлээһинин түмүгүнэн, саҥа бырайыактар үлэҕэ киирдилэр. Федор Охлопков аатынан Култуура уонна сынньалаҥ паарката, пааркаттан ситимнэнэр «Набережнай» бырайыак Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан искибиэргэ холбоһон оҥоһулунна, сэлиэнньэ көстүүтүн киэркэттэ. Кыраныыссаттан саҕалаан суол бэлиэлэрэ биир буочарданна. Өссө да бырайыактар салҕаналлар. Ону таһынан, киин уулуссаларбыт аспаалланан, логистика тубуста. Маннык хабааннаахтык Октябрьскай нэһилиэк үлэлиир. Баһылык Андрей Семенов саҥаттан саҥа бырайыактарга ылсан иһэр. Бу биир кэлим дизайн-куодунан айан суолугар сытар Ытык Күөл, Победа, Кыйы ааркаларын «Сириус» эрэклээмэ хампаанната (сал. С.И. Софронов), Чөркөөх ааркатын «Тыа сирин кэлим сайдыытын» бырагыраамананан Кладкин бирдэм тэрилтэ оҥордулар. Таатта Чурапчыны кытары быысаһар кыраныыссата норуот үгэһигэр олоҕуран, улууспут олоҕун-дьаһаҕын көрдөрөр кэпсээннээх, 14 дулҕа төгүрүччү туруорулунна. Дулҕа саха олоҕун түстээбит ураһатын олоҕо, өйүгэ буолар. Улууспут биир сомоҕо буолар 14 нэһилиэктэн турарын көрдөрөр, хас дулҕа ахсын нэһилиэк устуоруйата куйаар куодунан оҥоһуллан иилилиннэ. Онон Саха сирин олохтоохторо эрэ буолбакка, аан дойдуну тыыран айаннааччылар, ытык Тааттабыт устуоруйатын кытта билсиэхтэрэ. Кыраныысса бырайыагын оҥоруу күрэс быһыытынан барбыта, онно Петр Доргуев үлэтэ кыайыылаах тахсыбыта. Онон кини эскииһинэн «Ректайм» хампаанньа (ген.дир. А.В. Киприянов, тол. дир. Ю.А. Дарбасов) тутта. Олбуора, аарката саҥардылынна, онон икки сыл иһигэр элбэх үлэ барда. Тутуу - сайдыы төһүү күүһэ диэн мээнэҕэ этиллибэт.

Норуот күүнэ – көмүөл күүһэ

-- Дойду үрдүнэн биигин балаһыанньа уустук, ол эрээри өрөспүүбүлүкэ салалтатын өйөбүлэ улахан. Эппитим курдук, Тааттаҕа Оонньуулары иккистээн тэрийэбит. Арай кэмэ атын. Ити эрээри, урут да, билигин да улуус олохтоохторун өйөбүлэ тирэх буолар.

Улууһум олохтоохторо үлэбэр кынаттарым буолаллар. Кинилэр көмөлөрүнэн бу Оонньуулар ыытыллыахтара. Былырыыҥҥыттан саҕалаан, ырааһырдыы үлэтэ күүскэ барар, ыаллар олбуордарын саҥартылар, пилорамалар күрүөлэннилэр, анал ыйыллыбыт сирдэринэн субуотунньуктар тэриллэллэр. Туймаада таатталара, ол эбэтэр «Таатта» түмсүү улахан өйөбүлү оҥордо. Тэрээһин үлэтэ саҕаланыаҕыттан түмсүү салайааччыта Владимир Аржакову кытары биир санаанан үлэлээн кэллибит. Хас биирдии нэһилиэк сыһыарыылаах эбийиэгэр ыспарсымыаннары түһэрэр сирдэргэ аһыыр сирдэри, душтары, туалеттары туттулар. Кыраныысса күрүөтүн Баайаҕа дьоно Игнат Романов салалтатынан, ааркатын Эрнст Алексеев уһанарга уһуйбут Туора Күөлүн уустара Петр Чупров салалтатынан оҥордулар. Тыараһа олохтоохторо субуотунньугунан ыраастаатылар.

Ипподром күрүөтэ эмиэ субуотунньугунан, тэрилтэлэринэн уонна нэһилиэктэринэн, 200 миэтэрэнэн аттарыллан оҥоһулунна, бу үлэни улуустааҕы дириэксийэ толорооччу дириэктэрэ Михаил Тарасов сүрүннээтэ. Бу үтүмэннээх үлэни ыыппыт, тэрийбит биир дойдулаахтарбар, көмөнү оҥорбут, оҥоро турар Чурапчы, Мэҥэ Хаҥалас, Амма улуустарын, нэһилиэктэрин баһылыктарыгар, тус бэйэм уонна улуус дьаһалтатын аатыттан махтанабын. Манна биири бэлиэтиэхпин баҕарабын, кэллиэгэлэрим, Таатта улууһун дьаһалтатын хамаандата, көстүбэт эрээри, түүннэри-күннэри күүстээх үлэни ыыттылар, ыыталлар. Биир сомоҕо күүс, ханнык да кэмҥэ, барыбытын түмэр, хамсатар үтүө дьайыылаах буолар.

11 көрүҥҥэ

-- Оонньуулар бырагыраамалара хайдаҕый?

-- Быйылгы «Манчаары оонньууларын» тэрээһинэ уратылаах буолуоҕа. Ол курдук, Таатта алгыстаах сиригэр ыытыллар Оонньуулартан саҕалаан, Оонньуулар өрөгөй ырыалара ылланыаҕа. Өрөгөй ырыатын тылын Улуу Кыайыы 1945 сыллаах ыһыаҕын алгыс тылынан аспыт, олоҥхоһут Дарыбыан Дабыыдап хос сиэнэ Дьулустаан Толстяков, матыыбын Ийэ олоҥхоһут Петр Решетников-Көһөҥө Бүөтүр хос сиэнэ Ариана Решетникова айдылар. Оттон Оонньуулар ымыыларын Кэрэ Кытылы, Тоттоонойу уонна Талах Бэргэни сахалар тумус туттар киһибит, ойууһут, уус Борис Неустроев-Мандар Уус сиэн балта балта Санаайа Доргуева оҥордо. Бу көстүү өбүгэ удьуорун, үгэс салҕанарын, тыыннааҕын көрдөрөр бэлиэ буолар. Оонньуулар аһыллыыларыгар 1000, сабыллыытыгар 600 киһи кыттыыны ылыаҕа. Туруорааччы режиссерунан бэйэбит уолбут, Олоҥхо тыйаатырын сүрүн режиссера, Былатыан Ойуунускай аатынан Саха тыйаатырын артыыһа, Саха Өрөспүүбүлүкэтин култууратын туйгуна Роман Дорофеев буолар. Оонньууларга успуорт 11 көрүҥэр күрэх буолуоҕа, ону сэргэ 70 култуурунай тэрээһин былааннанар. Уус-иис эйгэтин маастардарын быыстапка-дьарбаҥкалара, маастар-кылаастар тэриллиэҕэ. Аһылык түһүлгэтин 60 урбаанньыт үлэлэтиэҕэ, оҕо сынньалаҥын тэрийиигэ сэттэ киһи үлэлиэҕэ. Улууспут ытык сирдэринэн, мусуойдарынан анал маршруттар үлэлиэхтэрэ.

-- Айаал Семенович, саха төрүт үгэһин көрдөрөр, өбүгэ оонньуулара буолара аҕыйах күн хаалла... 

-- Оннук. Бу хаалбыт күннэргэ өссө өрө күүрүүлээхтик, күүскэ турунан биэриэхтээхпит. Таатталар олорор үйэбит устуоруйатыгар иккистээн киирэргэ бэлэммит. Уһун тыыннаах Таатта үрэх, наҕыллык устар Амма, дохсун сүүрүктээх Алдан өрүстээх, алгыстаах үтүө-мааны дойду, бука барыгытын күүтэр! Таатта салгына, Таатта тыына, айар дьоҕургутун уһугуннарыа, чээлэй күөх сирэ үтүөҕэ-кэрэҕэ сирдиэ! Кыайыы-хотуу барыгытын куустун!

Сэһэргэстэ Вера КАНАЕВА, Ытык Күөл.