Үөрэх

Тыа сирин хаһаайынын иитэн таһаарар  оскуола

Бүгүн оскуола учууталлара бэйэлэрин идэлээх бырааһынньыктарын бэлиэтиир үөрүүлээх тэрээһиннэригэр бэлэмнэнэ сылдьаллар. Дириэктэр, СӨ үөрэҕириитин туйгуна Илья Герасимов учуутал күнүн иннинэ салайар кэлэктиибин, улахан устуоруйалаах оскуолатын туһунан билиһиннэрэригэр, Сүлэ оскуолата Ньурба улууhун оскуолаларыттан биир саамай кырдьаҕастара, 1919 сыллаахха Ньимискэннээххэ аһыллыбыта диэн чорботон бэлиэтээбитэ. Онон быйыл оскуола аһыллыбыта 105 сыллаах үбүлүөйэ. Маны тэҥэ, быйыл  Ньурба (Марха) улууһа төрүттэммитэ 200 сыла туолбутун санатыахха сөп. 

Салайааччы Илья Вячеславович Герасимов дириэктэринэн 2022 сыллаахтан ананан үлэлиир. Кини оскуола кэлэктиибэ уонна үөрэнээччилэрэ улуус уонна нэһилиэк олоҕор көхтөөхтүк кытталларын бэлиэтиир.

-Бу соторутааҕыта Ньурбатааҕы К.Д.Уткин аатынан «Доҕордоһуу» түмэлигэр Ньурба (Марха) улууһа төрүттэммитэ 200 сылыгар аналлаах Сүлэ нэһилиэгин дириҥ ис хоһоонноох устуоруйатын көрдөрөр быыстапкатыгар кытынныбыт. Нэһилиэкпит олохтоохторун үлэтин-хамнаһын кэпсиир истиэндэлэр, былыргы кэмнэртэн  мындыр, хорсун, ааттаах-суоллаах дьоммут олохторун көрдөрөр эспэнээттэр, талба талааннаахтар уус-уран оҥоһуктара, нэһилиэкпит ситиһиилэрэ көрдөрүллүбүттэрэ.

Оскуолабыт устуоруйата онно биир ураты миэстэни  ылбыта мээнэҕэ буолбатах. Сүлэ орто оскуолата 1991 сылтан орто оскуола буолан үлэтин саҕалаабыта, дириэктэринэн Данилов Иннокентий Федорович үлэлээбитэ, -диэн дириэктэр кэпсиир.

Бастакы Бэрэсидьиэн ыйыытынан

Оскуола билигин үлэлиир хайысхатын тутуһуутугар 1994 сыллаахха Сүлэ орто оскуолатыгар Саха Өрөспүүбүлүкэтин Бастакы Бэрэсидьиэнэ Николаев Михаил Ефимович кэлэн ыалдьыттаан барбыта улахан суолталаммыт.

Кини Сүлэ нэһилиэгэр өлгөм от оттонор, бурдук үүнэр сирэ буоларын бэлиэтээн, сир оҥоһуутунан дьарыктанар оскуола наадалааҕын эппитэ. Кэнэҕэски ыччаты тыа хаһаайыстыбатыгар сыһыаннаах идэлэргэ бэлэмниир наадалааҕын ыйбыта.

Ити сыл Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэҕин миниистирэ Жирков Егор Петрович бирикээhинэн 1994 сылтан Сүлэ орто оскуолата «Сир оҥоруутунан дьарыктанар оскуола» аатын сүкпүтэ. 1996 сылга дириэктэринэн Березкина Светлана Романовна үлэлээбитэ. 1997 сыл муус устар ыйга СӨ Үөрэххэ министиэристибэтигэр «Сир оҥоруутунан дьарыктанар оскуола моделын тэрийии» диэн эспэримиэнниир бырагыраама көмүскэммитэ. Билим салайааччытынан Хоту сиргэ Сир оҥоһуутунан дьарыктанар үнүстүүт дириэктэрэ, биология билимин кандидата Герман Васильевич Денисов буолбута. Орто оскуола буолбутун кэннэ үһүс сылыгар тустаах бырагыраама оҥоһуллан, сир оҥоруутунан дьарыктанар өрөспүүбүлүкэтээҕи статустаах оскуола аата иҥэриллибитэ. Бырагырааманы биология билимин дуоктора, СӨ үтүөлээх агронома Денисов Г.В. быһаччы көмөтүнэн оҥоһуллубута. Матырыйаалынай баазаны бөҕөргөтүүгэ, үөрэтиигэ, сана ньымалары киллэриигэ оскуол кэлэктиибэ түмсэн, сөбүгэр ахсааннаах тиэхиньикэ булуллубута, үүнээйи үүннэрэргэ аналлаах сир сыһыарыллыбыта. Үөрэнээччилэр бары анал сир учаастактаах, ону көрөр-бэрийэр буолбуттара. Оскуола бэйэтин бөлөҕөр бастыҥнар ахсааннарыгар бигэтик киирбитэ.

Производство үлэтигэр дириэктэри солбуйааччынан уопыттаах салайааччы, учуонай, агроном идэлээх Петрова Светлана Гаврильевна үлэлээбитэ.  Оскуола үлэтэ тахсыылаах буоларыгар Сүлэ нэһилиэгин баһылыга Сивцев Евсей Евсеевич, «Сүлэ» сопхуос генеральнай дириэктэрэ Лугинов Вячеслав Федорович улахан төһүү буолбуттара.

Бу кэмтэн сыл ахсын сайынын үлэ уонна сынньалаҥ лааҕырдара тэриллэн үлэлиир хайысха тутуһуллубута. 2000 сылтан билим үлэтинэн дьарыктанар лааҕыр үлэлиир. Манна үөрэнээччилэр Хоту сиргэ Сир оҥоһуутунан дьарыктанар үнүстүүт билимин стационарыгар уонна судаарыстыбаннай үүнэйи суортарын чинчийэр учаастакка учуонайдары кытта үлэлииллэр. Манна ылбыт билиилэрин чиҥэтэн, чинчийэр үлэ суруйан, дакылааттарынан оҕолор улуус, эрэгийиэн уонна өрөспүүбүлүкэ таһымнаах «Инникигэ хардыы» билим-быраактыка кэмпириэнсийэлэригэр ситиһиилээхтик кытталлар. Ол курдук, араас сылларга оскуолаҕа үөрэммит: Иванов Дмитрий Юрьевич, Федоров Михаил Иннокентьевич, Федорова Мария Иннокентьевна,Филиппов Егор Геннадьевич бэйэлэрин идэлэрин таба тайанан, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын академиятыгар үөрэнэн, агроном идэтин баһылаан,үлэлии-хамсыы сылдьаллар.

Хас күһүн ахсын оскуолалар икки ардыларыгар улуустааҕы тыа хаһаайыстыбатын управлениетын көҕүлээһининэн оҕуруот аһын үүннэрээччилэр дьаарбаҥкалара ыытыллар.  Онно Сүлэ оскуолата сыл ахсын бу күрэххэ кыттан, бириистээх миэстэҕэ тиксэр.

2002 сыл кулун тутар 14 күнүгэр СӨ Бырабыыталыстыбатын 334 №-дээх уурааҕынан Сүлэ орто оскуолатыгар киэҥник биллэр биир дойдулаахтара, Саха Сирин култууратын уонна үөрэҕириитин биллиилээх деятелэ Сюльскай Семен Семенович аата иҥэриллибитэ.

2003 сылтан оскуола «Сир оҥоруутунан дьарыктанар оскуола бэйэни салайыныы усулуобуйатыгар» диэн саҥа эспэримиэннээх үлэ бырайыагынан  үлэлээбитэ. Билим салайааччытынан Хоту сири оҥоруу үнүстүүтүн дириэктэрэ, биология билимин кандидата Черосов Михаил Михайлович анаммыта. Үөрэхтээһин былааныгар эбии «Механизация» уонна «Хотугу сири оҥоруу төрүттэрэ» диэн бирэдимиэттэр киллэриллибиттэрэ. Үөрэнээччилэр уруокка ылбыт билиилэрин быраактыкаҕа таба туһаналлар. Оҕуруот аһын арассаадалаан олордор, харайар ньымалары баһылаан тахсаллар.

2007-2012 сылга диэри оскуола кэлэктиибэ «Развитие школьников через деятельность учебно-научно-производственного комплекса» диэн бырайыагынан өрөспүүбүлүкэ эспэриэмиэнниир былаһаакатын быһыытынан үлэлээбитэ.

2018 сылтан  Сүлэ орто оскуолатын көҕүлээһининэн сыл ахсын ыытыллар Ньурба улууһун агрооскуолаларын үөрэнээчилэрин икки ардыларыгар «Эдэр фермер оскуолата» куонкурус үлэтин саҕалаабыта. Ити сылтан ыла  араас таһымнаах оройуоннааҕы, республиканскай куонкурска кыттан кэллибит.

Саҥа сүүрээннэри тутуһан

- Билиҥҥи кэмҥэ Сүлэ орто оскуолата 49 үлэhиттээх, онтон 29-с педагог уонна  60 үөрэнээччилээх, -диэн дириэктэр Илья Вячеславич  чопчулуур.

- Оскуолабыт 34,9 га бас билэр сирдээх, 13 сүөһүнү, 4 сылгыны иитэн турар. Маны таһынан араас оҕуруот аһа үүннэрилиннэ, перепелканы, куруолуктары уонна кустары иитии үлэтэ тэтимин быспакка ньиргиччи бара турар. Оскуола үлэһиттэрэ 2019-2020 сылларга “Сири оҥоруу” СӨ судаарыстыбаннай бүддьүөт тэрилтэтин кытта икки өттүттэн бэйэ бэйэни кытта көмөлөһүү дуогабарын түһэрсэн, 49 га. бааһынаны күрүөлээбиттэрэ. Маны таhынан оскуола күүстээх аҥардарын көмөтүнэн оскуола тиэргэнигэр 6х7 кв.м. иэннэх оҕуруот аһын харайар ыскылаат уонна 4,5х8 тэпилииссэ тутуллубута. Бу тутуулар матырыйаалларын ылыытыгар «АЛРОСА-Ньурба» ААУо үбүлээбитэ, ону сэргэ улуустааҕы Тыа хаһаайыстыбатын дэпэртээмэнэ көрбүт тус сыаллаах үбэ уонна оскуола үбэ туһаныллыбыта. Оскуола бизнес-инкубатор куонкуруһугар кыттан, 500 тыһыынча солкуобайдаах Грант ылан, перепелкаларбытыгар модуллаах блок, уйаларын, биир сыллаах аһылыктарын ылбыппыт. Билигин перепелкаларбыт туспа сылаас анал дьиэзэ тураллар.

Сайын аайы оскуолабытыгар тыа хаьаайыстыбатыгар сыһыаннаах “Ньургуьун” лааҕыр улэлиир. Ол курдук, бу сайын эмиэ икки сезонунан лааҕыр күүскэ үлэлээтэ. Манна оҕолор оҕуруот аһын үүннэриигэ, харайыыга уонна сир үлэтигэр сыстаҕас буоларга үөрэнэллэр.  Быйыл сайын 5 га. иэннээх сиргэ хортуоппуй үүннэрэн, 7,5 туонна үүнүүнү ыллыбыт. Хортуоппуйбутун Ньурба улууһун уһуйааннарын кытта дуогабар түһэрсэн, хортуоппуйунан хааччыйан олоробут. Онтон перепелкабыт сымыытын улуустааҕы кырдьаҕастар интэринээт-дьиэлэрин тэрилтэтигэр нэдиэлэҕэ иккитэ киллэрэбит. Кырдьаҕастар битэмииннээх сымыыты амсайан, доруобуйаларын бөҕөргөтөллөр.

Оҕолор үөрэнэллэригэр дьиэбит  тымныытынан сибээстээн, быйыл күһүн оскуолабытыгар 4 мөл. суумалаах өрөмүөн ыыттыбыт, онон ититэр ситиммитин уларытан, сылаас буолуоҕа диэн эрэнэбит.

Дойду үрдүнэн үөрэхтээһин бырагырааматыгар “Точка роста” национальнай бырайыак олохтонон, быйыл биһиги оскуолабытыгар агротехнологическай хайысхалаах “Точка роста” хайысханан үс кылааһы арыйан, саҥа сүүрээни киллэрэн саҕалаатыбыт. Маннык кииннэр үөрэтии хаачыстыбатын тупсарарга уонна өссө кэҥэтэргэ бэйэбит кыахпытын толору туһанарга кыах биэриэхтэрэ. Аныгы ирдэбиллэргэ эппиэттиир баазабытын салгыы сайыннаран, үөрэтии, быраактыка да чааһыгар үчүгэй түмүктэри көрдөрүөхпүт диэн эрэнэбит.

Ыччаппыт, оҕолорбут тыа хаһаайыстыбатыгар төһөнөн сыстаҕас буола улааталлар да, соччонон тыа сирэ инникилээх. Оҕо кыратыттан үлэҕэ чугас, үлэни өйдүүр буоларыгар агрооскуола ыытар үлэтэ төһүү күүс буолар, -диэн салайааччы Ньурба улууһун биир биллэр үөрэх кыһатын үлэтиттэн билиһиннэрдэ.

Оскуола дириэктэрэ баай устуоруйалаах, быйыл 200 сыллаах үбүлүөйүн бэлиэтиир Ньурба (Марха) улууһугар үөрэхтээһин сайдыытыгар ураты суолу-ииһи хааларбыт, үгүс ыччаты билии аартыгар сирдээбит кырдьаҕас Сүлэ оскуолатыгар араас сылларга үлэлээбит бэтэрээн учууталларга, үлэһиттэригэр уонна билигин үлэлиир кэлэктиибигэр Учуутал күнүнэн итии-истиҥ эҕэрдэтин, үтүө баҕа санаатын тириэрдэр!

.

Хаартыскалар Сүлэ орто оскуолатын архыыбыттан