Уопсастыба

Былаах – үүт собуотугар

Быйылгы, 24-с сылын ыытыллар, өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапка-дьаарбаҥка саха судаарыстыбаннаһын төрүттэспит, 1932-1937 сс. сир оҥоһуутун наркомунан (билиҥҥинэн тыа хаһаайыстыбатын миниистиринэн) үлэлээбит Степан Аржаков төрөөбүтэ 125 сылыгар ананан ыытылынна. Киин куораттан уонна үгүс улуустартан чааһынай, бааһынай хаһаайыстыбалар, тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрэ, астыыр-таҥастыыр хампаанньалар (барыта 80-тан тахса тэрилтэ) итиэннэ аныгы алаас хаһаайыттарын иитэн таһаарар агрооскуолалар бэйэлэрин бородууксуйаларын: үүт-эт, балык, бурдук астарын, мүөттэрин, чэйдэрин, оҕуруоттарын аһын уо.д.а. аҕаланнар атыылаатылар. 500 туонна аһы-үөлү батардылар. Биэс күн устатыгар күннэтэ анал бырагырааманан араас култуурунай тэрээһиннэр, маастар-кылаастар, ураты бүлүүдэлэр дегустациялара ыытылыннылар.

«Аһылык технологиятын өрөспүүбүлүкэтээҕи киинэ» судаарыстыба хааһынатын тэрилтэтэ тэрийбит «Норуот талар» диэн амсайан көрөн бастыҥы талар куонкуруһугар 200-чэкэ киһи кытынна. Элбэх баалы ылан, арыыга «Баай-Ас» кэпэрэтиип (Таатта улууһа), кытаанах сыырга «Батамаайытааҕы» кэпэрэтиип (Ленскэй улууһа), сымнаҕас сыырга «Дьокуускайдааҕы үүт собуота» ХЭУо, эт аска «Туймаада» кэпэрэтиип (Дьокуускай), халбаһыыга «Хоту» кэпэрэтип (Мэҥэ Хаҥалас) биһирэбили ыллылар.

Быыстапка-дьаарбаҥка сабыллыытыгар эспиэртиир хамыыһыйа үлэтин түмүгүнэн, бородууксуйа 24 көрүҥэр бастыҥнар быһаарыллан, үстүү истиэпэннээх дипломнарынан бэлиэтэннилэр. «Ас-үөл – 2024» өрөспүүбүлүкэтээҕи быыстапка-дьаарбаҥка Гран-притэ уонна көһө сылдьар Кыһыл былааҕа «Дьокуускайдааҕы үүт собуота» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх уопсастыбаҕа туттарылынна.

Асчыттар мунньахтара

Быыстапка-дьаарбаҥка чэрчитинэн, балаҕан ыйын 26 күнүгэр Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтигэр астыыр-таҥастыыр тэрилтэлэр үлэһиттэрин сэминээрэ буолла.

– Министиэристибэ маннык сэминээрдэри тиһигин быспакка, сыллата ыытар. Онон астыыр-таҥастыыр тэрилтэлэр исписэлиистэрэ оҥоһуллар бородууксуйа саҥа ирдэбиллэрин утарынан билсэн иһэллэр, тахсар алҕастары кэмигэр көннөрөргө үлэлииллэр, кэлэр өттүгэр тугу учуоттуур наадатын ырытыһаллар, хардарыта уопут атастаһаллар, – диэтэ кэпсэтиини саҕалыырыгар тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирин солбуйааччы Николай Афанасьев.

Сэминээргэ ас-үөл куттала суох буолуутун хааччыйыы саҥа ирдэбиллэрин тула киэҥ кэпсэтии таҕыста. Судаарыстыбаннай бэтэринээринэй хонтуруол исписэлиистэрэ улуустардааҕы астыыр-таҥастыыр кэпэрэтииптэр үүт кээмэйин учуоттааһыҥҥа уонна «Меркурий» ФГИС-ка таһаарар сүрүн алҕастарын ырыттылар, элбэҕи сүбэлээтилэр-амалаатылар.

Аһылык технологиятын өрөспүүбүлүкэтээҕи киинин салайааччы Розаида Гудуева 2025 сыл тохсунньу 1 күнүттэн ыаммытынан үүккэ судаарыстыба саҥа ыстандаарта киллэриллэрин көрсө туох үлэ тэриллиэхтээҕин быһааран биэрдэ. АГАТУ ас-үөл технологиятыгар уонна аһылык индустриятыгар хаапыдыратын сэбиэдиссэйэ Прасковья Гоголева тус сыаллаах үөрэхтээһин мэхэньиисимин туһунан кэпсээтэ, тэрилтэ салайааччыларын каадыры бэлэмнээһиҥҥэ интэриэстээх буоларга ыҥырда.

Сойуус киэҥник хардыылыыр

Андрей Ноговицын Саха Сиринээҕи астыыр-таҥастыыр тэрилтэлэр сойуустарын үлэтин-хамнаһын сырдатта. Сүүрбэ тэрийээччилээх сойуус быйыл сэттэ төгүл уопсай мунньаҕы ыыппыт, 12 саҥа чилиэни ылбыт.

Саха Сиринээҕи астыыр-таҥастыыр тэрилтэлэр сойуустарын толорооччу дириэктэрин быһыытынан Андрей Ноговицын кэпэрэтииптэр Бүтүн Арассыыйатааҕы, өрөспүүбүлүкэтээҕи сийиэстэригэр уонна Татарстааҥҥа ыытыллыбыт стратегическай сиэссийэҕэ кыттыбыт. Сойуус ааспыт саас «Үлэ кыбаартала» хааччахтамыт эпиэтинэстээх тэрилтэни кытары бииргэ үлэлиир сөбүлэһиини түһэрсэн, креативнай кластер чилиэнэ буолбут, онон сойууска чилиэнинэн киирбит тэрилтэлэр, тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрэ креативнай кластер өҥөтүнэн 30 %-наах чэпчэтиинэн туһанар кыахтаммыттар. Ону таһынан, «Ритейли» хампаанньа киин куорат 500 маҕаһыынын хабар электроннай сыһыарыытын туттар буолбуттар.

Сыыппара технологията киллэриллэн, билигин атыы барыта маркетплейс нөҥүө ыытыллар, онлайн киэбинэн кэпсэтиинэн барар электроннай эргиэн үлэни быдан суһалсытар, көдьүүһү үрдэтэр эбит. Ити иһин тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччулары табаары батарыы, уопсайынан кэммиэрсийэ саҥа көрүҥнэригэр сыһыарар, кинилэр бородууксуйаларыгар эргиэн тэрилтэлэрин болҕомтотун тардар уонна куорат оҕолорун саха аһыгар кыра саастарыттан үөрэтэр соругу туруорунан, сойуус «Аһылык национальнай көрүҥнэрин тарҕатыы уонна табаары оҥорооччулары эргиэн электроннай былаһааккаларыгар түмүү чэрчитинэн, олохтоох тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччулары өйөөһүнү сайыннарыы» диэн бырайыагы оҥорон, быйыл атырдьах ыйыгар Дьокуускай куорат баһылыгын Гранын ылбыт. Инньэ гынан, быйыл бу хайысханан улахан үлэ саҕаланыахтаах. Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтигэр Сойуус көҕүлээһинэн оробуочай бөлөх тэриллэн, тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын туһунан сокуоҥҥа уларытыылары киллэриигэ үлэ ыытыллар эбит.

Эрэгийиэннээҕи агроагрегатор барыла

Биллэрин курдук, дьоҕус бааһынай хаһаайыстыбалар астарын-үөллэрин батаралларыгар уустуктары көрсөллөр. Тоҕо диэтэххэ, бастатан туран, кинилэр оҥорон таһаарар бородууксуйаларын кээмэйэ кыра. Иккиһинэн, табаарынай көрүҥэ судургу, оттон эргиэн тэрилтэлэрэ табаар киириитин тиһигэ быстыбатын, атыылаһааччыны умсугутар суулаах-хаалаах, арыаллыыр докумуоннардаах буоларын ирдииллэр. Инньэ гынан, кинилэр бөдөҥ агрохолдиннары, хампаанньалары кытары үлэлииллэрин ордороллор. Ону барытын учуоттаан, Бэрэсидьиэн Владимир Путин быйыл атырдьах ыйыгар дойду үрдүнэн бааһынай хаһаайыстыбалар бородууксуйаларын батарыыны өйүүр, ол иһигэр агроагрегатордары (бааһынай хаһаайыстыбалар бородууксуйаларын батарыыга саҥа ырычаахтары тобулар киини) тэрийэр туһунан сокуоҥҥа илии баттаата.

– Ити эрээри, биһиги өрөспүүбүлүкэбитигэр улуустардааҕы астыыр-таҥастыыр кэпэрэтииптэр өссө 2000 сыллаахтан агроагрегатор оруолун толорон кэллилэр. 1990-с сс. сопхуостар эстибиттэрин кэнниттэн, өрөспүүбүлүкэ салалтата урукку эт-үүт кэмбинээттэрин баазатыгар тыа хаһаайыстыбатын кэпэрэтииптэрин тэрийэн, сүөһү-сылгы иитэр тыа сирин үлэһит дьонун дохуоттуур туһугар хайдах курдук уустук быһыыга-майгыга үлэлээн-хамсаан, үбүлээһин мэхэньиисимнэрин тобулбутун, онон салаа таҥнары түһүүтүн тохтоппутун мин үчүгэйдик билэбин, – диэтэ Андрей Ноговицын.

Ил Дархан Айсен Николаев олохтоох бородууксуйа кээмэйин, көрүҥүн элбэтэр, хаачыстыбатын тупсарар, саҥа технологиялары хотоойутук киллэрэн, үлэ оҥорумтуотун үрдэтэр соругу туруорар. Дьэ бу соругу толорор инниттэн Сойуус маннык этиилэри оҥорор эбит:

Бастатан туран, эрэклээмэ тиһигин баазатын киэҥник туһанарга. Иккиһинэн, үлэ оҥорумтуотун үрдэтэр инниттэн креативнай кластер чилиэннэрин сыыппара технологиятыгар ситиһиилэрин олоххо киллэрэн иһэргэ. Үсүһүнэн, каадырынан хааччыллыыга креативнай кластер үрдүк технологиянан хаачыллыбыт үөрэтэр эйгэтин туһанарга. Соторутааҕыта Ил Дархан эдэр исписэлиистэри үлэнэн хааччыйарга тирэх буолар Каадырга ыччат киинин тэрийэр туһунан ыйааҕы таһаарда. Сойуус бу киини кытары ыкса үлэлиэхтээх. 

Маны этэн туран, астыыр-таҥастыыр тэрилтэлэр сойуустарын толорооччу дириэктэрэ бааһынай хаһаайыстыбалар оҥорон таһаарар бородууксуйаларын батарыыга эрэгийиэннээҕи агроагрегаторы тэрийии бырайыагын билиһиннэрдэ. Онно көрдөххө, астыыр кэпэрэтииптэр бастакы таһымнаах агроагрегатор быһыытынан бэйэлэрин улуустарыгар үлэлиир итиэннэ күүстэрин түмэн, өрөспүүбүлүкэтээҕи (эрэгийиэннээҕи) агроагрегаторы үөскэтэр эбиттэр. Сэминээр кыттыылаахтара ону сэргии иһиттилэр, элбэх чопчулуур  ыйытыылары биэрдилэр.

Хаартыскаҕа Анна Сергучева түһэриитигэр мунньах түгэннэрэ