Арктика

 2015 сылтан Сахабыт Сиригэр Аартыка күнүн ахсыс төгүлүн бэлиэтиибит. Ол курдук, 2014 сыл бүтүүтүгэр оччотооҕу Ил Дархан Егор Борисов Аартыка сылын түмүктүүр мунньахха, аҕыйах ахсааннаах хотугу норуоттар Ассоциацияларын 25 сылыгар кулун тутар 19 күнүн Аартыка күнүнэн биллэрбитэ.

Бу бырааһынньык эрэ буолбакка, Хотугу сир, Аартыка олохтоохторугар болҕомтону күүһүрдэр сыаллааҕа саарбахтаммат.Өрөспүү­бүлүкэбит  40%-на Аартыка зонатын састаабыгар киирэр. Бырамыысыланнас эбийиэктэриттэн ыраах сытар улуустардаах, тыйыс тымныы усулуобуйалаах, ас-үөл, араас таһаҕас бириэмэтигэр тиэрдиллиититтэн быһаччы тутулуктаах, экология да өттүнэн намыһах харысхаллаах сирдэрдээх. Онон үрдүкү салалтабыт бу боппуруоска болҕомтону күүһүрдэр сыалтан араас хабааннаах үлэлэри ыытар. Бу тула Ил Түмэн Хотугу аҕыйах ахсааннаах төрүт олохтоох норуоттарын боппуруос­тарыгар уонна Аартыка дьыалаларыгар сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Елена  Голомаревалыын кэп­сэттибит.

Аартыканы сайыннарыы – инники күөҥҥэ

— Арассыыйа  таһымыгар Аартыканы сайыннарыы боппуруоһа хаһааҥҥытааҕар да сытыырхайан турар. Саха Сирин салалтата чопчу этиилэри үөрэтэн, чинчийэн, сүрүннээн, билигин урут хамсаабакка турбут хайыс­халары туруорсар. Ил Түмэн, СӨ Бырабыыталыстыбата тустаах сокуоннары оҥорорго күүскэ үлэлэһэр. Ол курдук, «РФ Аартыка зонатыгар урбаанньыттарга судаарыстыбаннай көмө» диэн федеральнай сокуоҥҥа төрүт дьарыгы көмүскүүр уонна сайыннарар туһунан ураты ха­йысха киирдэ. Ол түмүгэр, билигин федеральнай үбүлээһиннээх таба ыстаадаларын  вездеходтарынан, квадрокоптердарынан, сибээһинэн,  дьиэ  тутуутунан хааччыйабыт, - диэн норуот дьокутаата Елена Голомарева кэпсиир.

Саха Сиригэр Ил Дархан Айсен Николаев ыйааҕынан бигэргэппит «Саха Сирин Аартыка зонатын 2035 сылга диэри социальнай-экэнэмии­чэскэй сайыннарыытын стратегията»  үлэлиир. Бу докумуон тыйыс тымныы Уhук Хоту сиргэ олорорго табыгас­таах усулуобуйалары тэрийиигэ туhуланар. Ол курдук, стратегия олоххо киириэҕиттэн, кылгас кэм иһигэр Аартыка олохтоох­торо үс нолуоктан босхолоннулар: хамсаабат баай-дуол, сир уонна тыраа­ныспар нолуоктарыттан. Холобур, тыраа­ныспар нолуогуттан босхолонуу хоту дойду дьонугар улахан кэмчилээһини үөскэтэр. Ыраах сытар уонна уустук усулуобуйалаах сирдэргэ олорор олохтоохтор тиэхиникэлэрэ, о.э. массыыналара, бураан­нара элбэх. Дьиэ-уот нолуогуттан эмиэ босхолоотулар. Ону таһынан, үбүлээһини бэйэлэрэ көрүнэр буол­лулар. Чуолаан, Аартыка дьонугар-сэргэтигэр аналлаах федеральнай уонна өрөспүүбүлүкэтээҕи  таһымнаах бырагыраамалар бааллара олус туһалаах. Холобур, «Аартыка оҕолоро» федеральнай бырагырааманан оҕолор хас сайын ахсын муораҕа сынньанар кыахтаннылар.

— Аартыка оройуоннарыгар бырамыысыланнас сайдыыта кэлиэ. Маныаха Ил Дархан маҥнайгы ыйааҕа экологияҕа туһуламмыта. Саҥа технологиялары туһанан айылҕабытыгар харыстабыллаахтык сыһыаннаһыахтаахпыт. Бу биир саамай сүрүн боппуруос», —диэн эттэ норуот дьокутаата.

 Сокуоннар олох тупсарыгар туһуланаллар

Елена Голомарева өрөспүү­бүлүкэҕэ сирбит-уоп­пут киэҥэ, оттон олорор нэһилиэнньэтэ мөлүйүөн ахсааҥҥа да тиийбэтэ Арассыыйа таһымыгар бүддьүөт көрүллэр кэмигэр туспа оруоллааҕын бэлиэтиир. Ол курдук, бигэргэммит нуормаларга хапсыбаппыт, мантан сиэттэрэн, билигин араас салааларынан бөдөҥсүтүү киирэр. Бу ордук Аартыка улуустарыгар үлэһит ахсаанын аҕыйатыыга тиэрдиэхтээх этэ. Ол эрэн, парламент таһымыгар улахан кэпсэтиилэр буоланнар, Ил Дархан Айсен Николаев өйөөн ыстааттар сарбыллыбаттар, үлэһиттэр миэстэлэрэ оннунан хаалаллар. Бу эмиэ кыайыы.

— Дойдубут бэрэсидьиэнэ Аартыкаҕа олох сайдыыта тэтимнээхтик ба­рыахтааҕын ирдиир. Итинэн сибээс­тээн, нэһилиэнньэ дьарыктаах буоларыгар үлэни-хамнаһы күүскэ ыытабыт, болҕомто киинигэр тутабыт. Хас биирдии баһылык дьоно-сэргэтэ хайдах олорорун, оройуонун уратытын бэркэ диэн билэр. Үлэлэрин тэринэн, саҥа таһымҥа тахсалларын тобулан, туһааннаах бырагыраамаҕа киллэрэллэр. Ол барыта олоххо киирэригэр туруулаһабыт, — диэн эбэн эттэ норуот дьокутаата.

Өссө биир улахан докумуонунан, Аартыкаҕа хотугу таһаҕас тиэйиитин сокуона дойду таһымыгар ылыллан эрэрэ болҕомто киинигэр сылдьар. Маныаха Саха Сирэ эмиэ күүскэ үлэ­лэһэр, бэйэтин санааларын  киллэрэр.

— Сүрдээх күүстээх үлэни Ил Дархан, Ил Түмэн уонна быра­быыталыс­тыба ыыттылар. Госдума таһымыгар биир дойдулаахпыт, дьо­кутаат Галина Данчикова үлэлэһэр. Бу сокуон олоххо киирдэҕинэ, дьон олоҕун хаачыстыбата тупсуо диэн эрэнэбит, — диэн бэлиэтиир Елена Голомарева.

Бу курдук, дойдубут таһымыгар Аартыканы сайыннарыы суоллара тобуллар. Маныаха Саха Сирэ бэйэ­тин этиилэрин киллэрэрэ олус суолталаах.

Бастыҥ быраастар хонтуруолларыгар

Аартыкаҕа, ханна да буоларын курдук, үөрэхтээһин, доруобуйа харыстабыла нэһилиэнньэни долгутара кистэл буолбатах. Ил Дархан Айсен Николаев кѳҕүлээhининэн саҕаламмыт Аартыка 13 улуустарыгар анал мэдиссиинэ кѳмѳтүн оҥорор бастакы бырайыак олоххо киирдэ. Киинтэн ыраах сытар Аартыка улуустарын олохтоохторугар Дьокуускай куорат быраастара миэс­тэтигэр тиийэн көмө оҥороллор, консультация биэрэллэр. Хас да сүүhүнэн киhи быраастарга доруо­буйаларын туругун бэрэбиэркэлэнэр. Биригээдэлэр састааптарыгар терапевт, педиатр, хирург, эндокринолог, кардиолог, акушер-гинеколог, невролог, оториноларинголог, офтальмолог, пульмонолог уо.д.а. быраастар үлэлииллэр. Медиктэр клиника анаалыстарын уонна онкомаркердарга, ВПЧ, гепатикка, гормоннарга ИФА анаалыстарын туталлар, кѳрдѳрүүлэринэн инструментальнай-диагностыыр чинчийиилэри (УЗИ, ЭКГ) ыыталлар.

Кѳрүү түмүгэр эмтээhин анам­мыт дьонун быраастар Дьокуускайтан олорон, кэтээн кѳрүүлэригэр ыллылар. Инньэ гынан, Аартыка улуустарын олохтоохторо сылы эргиччи анал исписэлиистэр мэдиссиинэ кѳмѳлѳрүнэн хааччыллалларыгар кыах баар буолла.

Билиэт сыаната удамыр буолла

Өссө биир кыһалҕа — айан-сырыы сыаната ыара­хана нэһилиэнньэни олус долгутар. Бу боппуруос эмиэ быһаарыллар. Аартыка оройуоннарыгар көтөр аалынан барыыга-кэлиигэ субсидиялаах билиэт атыыланар. Дьаһал ордук Дьокуускай куоракка көрдөрө, эмтэнэ, сынньана айанныыр ыарыһахтарга наадалаах. Эрдэ Дьокуускайга диэри сөмөлүөтүнэн көтөллөрүгэр 30-ча, ардыгар итинтэн элбэх да сууманы төлүүллэрэ. Бу ааспыт сыл тохсунньутуттан Ил Дархан Айсен Николаев сорудаҕын чэрчитинэн, Аартыка оройуоннарын олохтоохторо, саастарыттан тутулуга суох субсидиялаах билиэтинэн Дьокуускайга уонна төттөрү көтөр кыахтаммыттара.  Ону тэҥэ, көтөр аалынан сырыы дьыл кэмиттэн тутулуга суох буолбута. Субсидиялаах билиэти атыылаһарга ирдэнэр докумуон да аҕыйах. Ол курдук, улахан дьонтон пааспар, 14-гэр диэри саастаах оҕолорго төрөөбүт сибидиэтэлистибэтэ  уонна олорор сирин туоһулуур докумуоннар (8 форма) ирдэнэллэр.

Сибээс тупсар

2025 сылга диэри федеральнай бырагырааманан Аартыка зоната барыта Интэриниэт ситимигэр холбонуоҕа. Бу эмиэ Ил Дархан Айсен Николаев сыралаах үлэтин түмүгэ. Волоконнай-оптическай илииньийэ­нэн сибээс Өлөөҥҥө уонна Анаабырга тиийбитэ.

Инновация, цифровой сайдыы уонна инфокоммуникация министиэ­ристибэтэ «Импульс» тэрилтэни кытары сөбүлэҥ түһэрсэн, түргэн Интэриниэти Муома улууһун нөҥүө Үөһээ Халымаҕа тиэрдиэҕэ. Салгыы Орто Халымаҕа, Черскэйгэ тиэрдэр сорук турар. Итини таһынан, «Мегафон» ПАО-ну кытта бииргэ үлэлэһии түмүгүнэн, Тиксии бөһүөлэгин түргэн Интэриниэккэ холбуохтара. Итини таһынан Хандыгаттан Үөһээ Дьааҥы, Усуйаана улуустарыгар ситим тардар сорук турар.

 Хас биирдии оройуон бэйэтин суолун тобулар

Норуот дьокутаата бэлиэтииринэн, хас биирдии оройуон бэйэтин социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытын бырабыыталыстыба таһымыгар көмүскээн, инники сайдар суолун торумнуур.

Улуустарынан ылан көрдөххө, кырдьык, бары араастаан дьаһаналлар. Холобур, аҕыйах хонуктааҕыта Өлөөн улууһун дэлэгээссийэтэ (баһылык Елена Иванова) Москубаҕа саҥа инвестордары көрдөөһүҥҥэ улахан үлэ ыытан кэл­бит. Саҥа хайысханан оройуон сайдыытын тобуларга, учуонайдары, бэлиитиктэри, урбаанньыттары хабан улахан үлэ саҕаланна. Бу күннэргэ Өлөөҥҥө табаһыттар мунньахтара ыытыллыаҕа. Сыллата тэриллэр сугулааҥҥа төрүт хаһаа­йыстыбаны салгыы сайыннарыыны, үлэ түмүктэрин уонна хайысхаларын ырытыахтара. Табаһыттар үлэлэрин, олохторун чэпчэтиигэ анал дьаһаллар сыллата ылыллаллар. Маныаха Өлөөн улууһа холобур буолар.

Өссө биир улахан тэрээһининэн,  кулун тутар 15-19 күннэригэр Нерюнгрига уонна Иенграҕа норуоттар икки ардыларынааҕы чөмпүйэнээт уонна «Аартыкаҕа улахан уларыйыылар кэмнэригэр таба иитиитин сайыннарыы» диэн кэмпэриэнсийэ ыытыллар. Бу Саха Сирин аҕыйах ахсааннаах төрүт норуоттара бэйэлэрин олохторун дьаһаналларыгар элбэх үтүө сокуоннардаах, хамсааһыннардаах буоламмыт, Аартыкатааҕы сэбиэт Иенграҕа ыытыллыа диэн норуот дьокутаата сырдатта.

 Түмүккэ

Аартыкаҕа оскуолалар, оҕо уһуйааннара, култуура дыбарыастара тутуллаллар, ас-үөл өттүгэр кут­тала суох буолуу боппуруостара олох­хо киирэллэр.

— Билигин Хотугу сиргэ таһаҕаһы тиэйии туһунан федеральнай сокуону уонна былырыын ылыныллыбыт «Аартыка Синергията» бырайыагы бигэргэтиигэ күүскэ үлэлэһэбит. Бу Хотугу улуустары аныгы сибээһинэн хааччы­йыыга саҥа кыахтары үөскэтэр.

Быйыл Хотугу муора суолун аһыллыытын туоһутунан буоллубут. Бастакы ас-үөл, бородуукта табаар­дарын туттубут: манна бастакы уочарат наадалаах табаардар эрэ буолбакка, ону тэҥэ норуот туттар табаардара киирдилэр. Биһиги Аартыка сайдыытыгар уонна нэһилиэнньэ олоҕун хаачыстыбатын үрдэтиигэ элбэх саҥа уларыйыылары бэлиэтиибит, — диэн түмүктээтэ Елена Голомарева.