Тыа хаһаайыстыбата

Сопхуос саҕаттан

Гутнера Кандинская уонна Саргылаана Елисеева Тумул төрүт олохтоохторо. Кинилэр иккиэн орто оскуоланы бүтэрээт, чопчулаан эттэххэ, Гутнера Семеновна 1984 сыллаахха, Саргылаана Николаевна 1986 сыллаахха, сопхуос Тумуллааҕы отделениетыгар ыанньыксытынан үлэлии киирбиттэрэ. Кыргыттар пиэрмэ үлэһиттэрин оҕолоро, сүөһүнү көрүүгэ үөрүйэх буоланнар, үлэлэрин ыарырҕаппатахтара. Сотору кэминэн сыһыарыллыбыт ынахтарын ахсыттан иккилии тыһыынча киилэ үүтү холкутук ыыр таһымҥа тиийэн, бастыҥнар кэккэлэригэр киирбиттэрэ.

– Оо, сопхуос эстибитин кэнниттэн ханна барыахпытый, ынах ыыртан атын үлэни сатаабат, кыра оҕолоох ыал ийэлэрэ? – диир Гутнера Семеновна. – Бастаан «Төҥүлү» агрофирма тэриллибитэ, онно тумуллар «Күөллэрики» диэн ааттаах салаа буолбуппут, онтон туспа арахсан, эмиэ да кэлэктиибинэй, эмиэ да хааччахтаммыт эппиэтинэстээх хаһаайыстыба быһыытынан үлэлээбиппит, кэлин паайдарбытын холбооммут кэпэрэтиип буолбуппут. Сопхуос эстиэҕиттэн туох да көмө суох буолбута, үүппүтүн уонна эппитин эрэ батаран, харах таһаарынарбыт. Өссө биһиги ынахпытын ыырбытын эрэ билэр буоллахпыт, үлэ тэрээһинигэр, оттугу-уматыгы, сүөһү аһылыгын хааччыйыыга салайааччыбыт Таисия Десяткина төһөлөөх сырата-харата барбыта буолуой? 1994 сыллаахха кини кэлбэтэҕэ буоллар, ыһыллыбыппыт ыраатыа этэ. Таисия Васильевна сопхуос саҕана ыытыллыбыт племенной үлэни сөргүтэн, 1995 сыл сааһыгар өрөспүүбүлүкэ суолталаах племенной хаһаайыстыба, онтон 1999 сыллаахха бурдугу үүннэриигэ тирэх хаһаайыстыба буолбуппут. Дьэ онно көрүллэр субсидияҕа үүт-эт харчытын эбэммит, ити ыарахан сыллары этэҥҥэ аһаран, сыана үүнэ-тэһиинэ суох үрдээһинин, айылҕа араас кубулҕаттарын тулуктаһан, баччаҕа кэллэхпит.

Кыстыгы туоруур от баар

«Тумул» кэпэрэтиип билигин улууска эрэ буолбакка, өрөспүүбүлүкэҕэ биир бастыҥ көрдөрүүлээх хаһаайыстыба буолар. Ол курдук, 2000 сылтан манна үүтү ыаһын таһыма түһэриллэ илик, сылга биир фуражнай ынахтан ортотунан 2300-2500 киилэ үүт ыанар. Ньирэй дьыалабыай тахсыыта 97 %-ҥа тэҥнэһэр. Ийэ сүөһүттэн төрүөҕү ылыы көрдөрүүтэ үрдүк буолан, сүөһүнү атыылааһын былааннаахтык ыытыллар, племенной атыы бэрээдэгинэн өрөспүүбүлүкэ араас улуустарыгар 1800 сүөһү батарылынна. Материальнай-техническэй базаны хаҥатыы былааннаахтык ыытыллан, ыанар ынах барыта толору хааччыллыылаах комплекска киллэрилиннэ, «Сайылыктааһын» бырагырааматынан Эбэ түгэҕин сайылыга саҥардылынна.

Быйыл кэпэрэтиип 442 сүөһүнү, ол иһигэр 218 ыанар ынаҕы кыстатан турар. Пиэрмэҕэ уон ыанньыксыт, биэс субан сүөһүнү көрөөччү, ис-тас үлэһиттэр пиэрмэ сэбиэдиссэйэ -- барыта 26 киһи үлэлиир. Ааспыт сайын төһө даҕаны уот кураан турдар, мобильнай биригээдэ тэрийэн, ыраах учаастагынан уонна өрүс арыытыгар оттоон, итиэннэ саамай сүрүнэ үүнүүнү бааһынаттан ылан (саас бурдугу 550 гектарга, сүөһү аһылыгын култууратын 133 гектарга ыспыта), «Тумул» кэпэрэтиип кыстыкка 700 туонна оттоох, 400 туонна сиилэстээх киирбит. Онуоха эбии «Кормопроизводсво» бырагырааматынан ааспыт күһүн комбикуорум сыаҕын тэринэн, бэйэтэ үүннэрэн хомуйбут туораах бурдугун мэлийэн, эбии аһылыгын толору хааччыммыт.

Удьуор үлэһиттэр

– Төрүөх саҕаланна, – диир Саргылаана Елисеева. – Мин 21 ынахпыттан алтата төрөөтө, күҥҥэ 90 киилэни ыыбын. Аны түөрт-биэс ынаҕым синньииллэр. Саҥа төрөөбүт ньирэйдэри сэттэ хонукка бэйэбит көрөн-истэн бараммыт, ньирэйдьит Варвара Афанасьевна Романоваҕа туттарабыт. Уопсайынан пиэрмэ үрдүнэн отучча ынах төрөөн, күҥҥэ 600 киилэ үүт ыанар. Ааспыт сылга 521 туонна үүтү туттаран, былааммытын кыратык куоһарбыппыт, быйыл да оччону ыыр инибит. Ас-үөл баар, төрөөбүт ынахтарга бу ый ортотуттан сиилэс сиэтиэхтээхпит. Бу комплекс тутуллуоҕуттан үлэбит быдан чэпчээн, ыанньыксыттар абыранныбыт.

Саргылаана Николаевна удьуор үлэһит Стручковтар династиеларын салҕааччы. Ол курдук, төрөппүттэрэ холкуоска-сопхуоска таһаарыылаахтык үлэлээбиттэрэ. Кинилэр үлэҕэ үгэстэрин саҥа кирбии кэмҥэ утумнаан, Саргылаана эдьиийэ Антонина Николаевна Стручкова-Верховцевалыын өр сылларга ыанньыксытынан, убайдара Николай Николаевич фуражирынан, Семен Николаевич тырахтарыыһынан үтүө суобастаахтык үлэлээннэр, кэпэрэтиип атаҕар турарыгар төһүү күүс буоллулар. Төрдүөн өрөспүүбүлүкэ тыатын хаһаайыстыбатын туйгуннара! Антониналаах Николай бочуоттаах сынньалаҥҥа тахсан, үлэлэриттэн аҕыйах сыллааҕыта уурайбыттар.

Үлэҕэ көҕүлүүр ырычаахтар

Бэдьимэ кыыһа Евдокия Ивановна Власова Тумулга кийиит буолан сүктэн кэлэн, пиэрмэҕэ 1991 сыллаахха ыанньыксытынан үлэлии киирбит. Үлэтин туһунан кини маннык этэр:

– Урукку сопхуос саҕанааҕы үгэһи сөргүтэн, үлэ көрдөрүүтүн тупсарар сыалтан, хас биир ыанньыксыт былааннаах уонна эбэһээтэлистибэлээх үлэлиибит. Сыллааҕы былааммыт кыбаарталынан уонна ыйдарынан аттарыллар. Ону таһынан сайылыкка таҕыстахха, саамай үүттүгэннээх түөрт ый устатыгар былааны таһынан ынах ахсыттан 1 тыһыынча 260 киилэ үүтү ыырга эбэһээтэлистибэ ылынабыт. Түмүк ый аайы тахсар уонна күрэхтэһиилээх, толордоххо бириэмийэлээх буолан, бэрт көхтөөхтүк барар. Үлэҕэ көҕүлүүр итинник ырычаах баара олус үчүгэй. Өссө уоппуска кэмигэр профилакторийга, санаторийга сынньата ыытааччылар да, мин бэйэм барбат этим. Хата, пиэрмэ сайылыгар бары дьиэнэн көһөн тахсан, алааска олорорбутун, ынахтарбытын саба түһэн ыырбытын, оҕуруот олордорбутун, сибэкки үүннэрэрбитин сөбүлүүбүн. Инньэ гынан, оҕолорум тыа сирин үлэтин-хамнаһын кыра саастарыттан билэллэр, билигин улаатан, туспа олохтоох-дьаһахтаах ыал дьон буоллулар. Бэйэбитигэр саамай кырабыт, тохсуска үөрэнэр уолбут, уонна түөрт саастаах сиэн кыысчаан баар.

Күн чаҕылыйа тыктын!

Дьэ, бу курдук үс дьүөгэлиилэр: Гутнера Кандинская, Саргылаана Елисеева уонна Евдокия Власова эдэркээн бэйэлэрэ эмэнсийиэхтэригэр диэри сарын-сарыннарыттан өйөнсөн, нэһилиэк хас да көлүөнэ дьоно сыралаһан түмпүт баайын-дуолун: сирин-уотун, сүөһүтүн чөл хаалларар баҕаттан, кэпэрэтииппит туһа диэн үлэлээн-хамсаан кэллилэр. Былааннарын мэлдьи толороллор, эдэр биир идэлээхтэрин үүтү ыаһын маастарыстыбатыгар уһуйаллар. Харыларын күүһүнэн үлэлээн, оҕолорун иитэн-үөрэттэрэн, олох киэҥ аартыгар үктэннэрдилэр, сиэннэр диэн мип-минньигэс дьону биэбэйдэһэллэр.

Кинилэр өр сыллаах, таһаарыылаах үлэлэрэ сиэрдээхтик сыаналанан, үһүөн үлэ бэтэрээннэрэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин тыатын хаһаайыстыбатын туйгуннара, массыынанан ыаһын оператордарын өрөспүүбүлүкэтээҕи куонкуруһун хастыы да төгүллээх кыайыылаахтара!

– Күндү дьүөгэлэрбитин, Дьахталлар аан дойдутааҕы күннэринэн итиитик-истиҥник эҕэрдэлиибит, күн сирин бары кэрэтин, итиэннэ чэгиэн-чэгиэн доруобуйаны баҕарабыт! – дэһэллэр үс дьүөгэлии ыанньыксыттар.

Маннык Далбар Хотуттар, Ийэлэр, Эбэлэр баалларын тухары тыа сирин уйгута тутахсыйыа суоҕа, хороҕор муостаах уонна сыспай сиэллээх көйгөтүйүө суоҕа. Ону кэрэһилээн күөх мэҥэ халлааҥҥа сааскы күн чаҕылыйа тыгар