Тыа хаһаайыстыбата

Этиилэри хомуйуу салҕанар

Ханнык баҕарар кэмҥэ, дьон-сэргэ олоҕун уйгутугар быһаччы сабыдыаллаах уларыйыы киирээри гыннаҕына, уопсастыбаҕа мөккүөр үөскүүр үгэстээх. Ол сиэринэн тыа хаһаайыстыбатын саҥа мэхэньиисимнэрин тула мөккүөр, санаа атастаһыыта уҕараабыт.

Сэтинньи 19 күнүгэр Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕын тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтэ уонна “Кыым” норуот хаһыата кыттыһан “Соҕотуопканы кэҥэтиигэ уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын элбэтиигэ кэпэрээссийэ оруола” диэн “төгүрүк остуолу” тэрийэн ыыттылар. Онно тыа хаһаайыстыбатын саҥа мэхэньиисимнэрэ эмиэ болҕомто киинигэр киирдилэр.

“Төгүрүк остуол” үлэтигэр Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, норуот дьокутааттара Руслан Федотов, Петр Аммосов, Родион Зорин, Оксана Михайлова, Иван Слепцов, СӨ бырабыыталыстыбатын бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов, ситэриилээх былаас уорганнарын салайааччылара, Хаҥалас, Мэҥэ Хаҥалас, Нам, Сунтаар, Өлүөхүмэ, Үөһээ Бүлүү улуустарын уонна нэһилиэктэрин баһылыктара, Дьокуускайдааҕы тыа хаһаайыстыбатын билим чинчийэр үнүстүүтүн дириэктэрэ Леонид Владимиров, “Холбос” потребхолбоһук Сэбиэтин бэрэссэдээтэлэ Петр Мишкин, бааһынай хаһаайыстыбалар баһылыктара, кэтэх хаһаайыстыбалар, о.д.а. кытыннылар. Уопсайа быһа холбонуу көрүҥүнэн буолбут мунньахха 100-тэн тахса киһи кыттыһа сырытта. Мунньаҕы норуот дьокутаата, Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин чилиэнэ Мария Христофорова салайан ыытта. 

Төһө да сокуон барыла бүтэһиктээхтик бигэргэнэрэ олох кылгас кэм хаалбытын иһин, күн бүгүнүгэр диэри этиилэр, санаалар хомулла, түмүллэ тураллар. Урутаан түһэн эттэххэ, Саха Өрөспүүбүлүкэтин бырабыыталыстабата маны барытын учуоттаан, үөрэтэн, инникитин мэхэньиисим үлэтин өссө тупсарар, сайыннарар анал уурааҕы таһаарыахтаах.

“Төгүрүк остуол” сүрүн түгэннэриттэн...

Мунньах саҕаланыытыгар сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин кылгастык дьокутааттар 2018 сылтан туох-ханнык сокуоннары оҥорон киллэрбиттэрин билиһиннэрдэ.

– Потребкэпэрээссийэни өйүүр туһунан сокуон барыла оҥоһуллубута. Ол эрээри Ил Түмэн бастакы ааҕыытын кэннэ Ил Дархан уонна бырабыыталыстыба ылымматахтара. Ол да буоллар, билигин иккис ааҕыыга бэлэмнии сылдьабыт. Холобур, “Холбос” тула 25 кэпэрэтиип түмсэн үлэлии олороллор. Ити сокуон кинилэргэ туһаайыллар уонна судаарыстыбаннай өйөбүл оҥоһулларын мэктиэлиэхтээх. Маны таһынан, тыа хаһаайыстыбатын сокуонун 5 ыст. 7 пуунугар кэрэпэтииптэри туспа перечеҥҥэ киллэрэн өйөтөр сорук турар. Аны туран, сылгы иитиитин сокуона иккис ааҕыыны ааһыахтаах. Онно “үөскүүр эйгэтэ” (“среда обитания”) уонна “үгэскэ кубулуйбут идэһэлээһин” (“традиционный убой”) диэн өйдөбүллэр киирэн биэриэхтээхтэр. Өссө биир улахан сокуонунан – тыа хаһаайыстыбатын сорох боломуочуйаларын улуустарга биэрии буолар. Онон эһиилгиттэн тыа хаһаайыстыбатыгар саҥа мэхэньиисимнэр үлэлиэхтэрэ. Оччоҕо тыа дьонун улахан уларыйыылар күүтэллэр. Ол иһин бу боппуруос өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун долгуппат буолуон сатаммат, – диэн киирии тылыгар бэлиэтээтэ.

Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров:

– Тыа хаһаайыстыбатын саҥа сокуонун барыла Ил Түмэн Судаарыстыбаннай Мунньаҕар бастакы ааҕыыны номнуо ааспыта. Элбэх этиилэр киирбиттэрэ. Тыа хаһаайыстыбатын кэпэрээссийэтигэр уонна потребкэпэрээссийэҕэ сыһыаннаах эмиэ элбэх боппуруос киирбитэ. Ол гынан баран, биири этиэхпин баҕарабын. Саҥа мэхэниисим кими да атаҕастыыр сыала суох. Хас биирдии этиини болҕомтоҕо ылабыт, барытын  учуоттуубут. Ол кэннэ бырабыыталыстыба анал уурааҕа тахсыаҕа уонна хас биирдии улууска тиэрдиллиэҕэ.

Хаһан баҕарар саҥа уларыйыылар киириилэрэ син биир ыарахаттардаах буолар. Ол эрээри, ону элбэхтик күүркэтэн, мэлдьи кыаллыбаты эрэ ааҕарбыт табыллыбат. Төттөрүтүн, итэҕэстэри-быһаҕастары туоратарга түмсэн, бииргэ үлэлиэхтээхпит, – диэн бэйэтин санаатын эттэ уонна муниципальнай тэриллиилэр миэстэтигэр сөпкө дьаһаналларыттан элбэх тутулуктаах буоларын, кинилэргэ улахан эппиэтинэс сүктэриллибитин санатта.

Бу “төгүрүк остуолга” аан бастакытын “Зуумҥа” холбонон, Чурапчы улууһуттан 82 саастаах уопсастыбаннай кэрэспэдьиэн Уйбаан Пономарев кыттыста. Кини тыа хаһаайыстыбатын боппуруоһугар элбэхтик суруйарын дьон-сэргэ билэр. Бу сырыыга саҥа мэхэньиисимнэр тула бэйэтин санааларын үллэһиннэ. Ол курдук, “Чурапчы” ТХПК пайщиктара тоҕо кэпэрэтиип аатынан үүт туттарбаттарын ыйытта.

Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов саҥа мэхэньиисим икки түһүмэхтээх олоххо киирэрин эттэ.

– Саҥа өйөбүл икки түһүмэҕинэн олоххо киирэрэ былааннанар. Ол курдук, бастакы түһүмэҕэр, тэрээһиннээх уонна бааһынай хаһаайыстыбаларга үүт харчыта үрдүөҕэ. 1 киилэтигэр 50 солк. субсидия көрүллүө. Аны туран, кэтэх хаһаайыстыбаларга биир ыанар ынахтарыгар 35 тыһ. солк. харчынан өйөбүл оҥоһуллуо.

2022 сылга иккис түһүмэҕэ былааннанар. Манна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарар, соҕотуопкалыыр тэрилтэлэргэ өйөбүллэр оҥоһуллуохтара, – диэн Александр Павлович сиһилии быһаарда.  

Маны таһынан, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ саҥа мэхэньиисимнэргэ туох-ханнык долгутар боппуруостар баалларын ыйда уонна улуустарга итини өйдөтөр анал докумуон оҥоһуллан ыытыллыахтааҕын эттэ.

Этиллибитин курдук, “төгүрүк остуол” үлэтигэр кэтэх хаһаайыстыбалар эмиэ кыттыстылар. Ол курдук, биирдиилээн дьон бэйэлэрин өйдөөбөт боппуруостарыгар тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин салайааччыларыттан быһаччы хоруйдары ыллылар. Холобур, үгүстэр кэтэх хаһаайыстыбаларга бэриллэр 35 тыһ. солк. суумалаах субсидия хайдах отчуоттанарын билбэттэр эбит. Онуоха тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов ити харчы туох сыалга-сорукка туттулларын быһаарар анал балаһыанньа ситэриллэ уонна бигэргэтиллэ сылдьарын эттэ. Ол эбэтэр кэтэх ыал ылбыт субсидиятын хаһаайыстыбатын сайыннарыыга эрэ туттуохтааҕын быһаарда. Ол курдук, тиэхиньикэни саҥардыыга, уматыкка, сапчааска, сүөһү аһылыгар, о.д.а. чопчу сыалларга ороскуоттанан отчуоттаныллыахтаах эбит. Оттон атын сыалларга туттуллубатын санатта. Аны туран, отчуот докумуоннара, квитанциялар, чиэктэр субсидия ылыллыбыт сылыгар сөп түбэһэр буолуохтаахтарын эттэ. Судургутук быһаардахха, иллэрээ уонна былырыыҥҥы сыллааҕы чиэктэри, квитанциялары отчуоттуур сатаммат.

Өлүөхүмэ улууһуттан “Кладовая Олекмы” ХЭУо салайааччыта Василий Сафонов уонна Токко нэһилиэгин баһылыга Николай Копылов, итиэннэ Мэҥэ Хаҥалас бэрэстэбиитэллэрэ саҥа уларыйыылар тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарыы кээмэйин аччатар кутталлаахтар диэн санааларын үллэһиннилэр. Күн бүгүн дьон олус мунаахсыйарын, өйдөтүү үлэтэ ситэтэ суоҕун ыйдылар. Методическэй көмө ситэ тиийбэтиттэн элбэх киһи инникитин сүөһүтүн эһэрин дуу, хаалларын дуу саараҥныырын эмиэ бэлиэтээтилэр.

Норуот дьокутаата Оксана Михайлова кэтэх ыаллартан үүт туппат буоллахтарына, “Кладовая Олекмы” ХЭУо үп-харчы өттүгэр оҕустарарын уонна нэһилиэнньэ уопсай дохуота түһэр кутталлааҕын эттэ. Онуоха тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Василий Афанасьев сиһилии хоруйу биэрдэ. Ол курдук, быйыл тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччылары өйүүргэ 2 млрд 280 мөл. солк. көрүллүбүт. Оттон эһиилгигэ 2 млрд 860 мөл. солк. былааннаммыт. Аны туран, онно эбии биир ыанар ынах 35 тыһ. солк суумалаах субсидиятыгар уопсайа 1 млрд 200 мөл. солк. көрүллүбүт. Онон Василий Владимирович:  “Нэһилиэнньэ дохуота түһүө суоҕа”, – диэн уоскутта.

Кэпэрээссийэ сайдыытыгар хас биирдии нэһилиэккэ элбэх хотон тутуллуон наада диэн этии киирдэ. Онуоха тыа хаһаайыстыбатын потребительскай кэпэрэтииптэрэ хотон тутталларыгар быйылгыттан “финобеспечение” курдук 8 мөл. солк. диэри үп бэриллэрин эттилэр.

Маны таһынан, кэпсэтиигэ тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын батарыы кыһалҕата сытыытык турарын эмиэ таарыйдылар. Онуоха “Холбос” бу үлэҕэ болҕомтотун уурарыгар этии киирдэ. Итиннэ кэпэрээссийэ биир көрүҥүн быһыытынан мэхэньиисими толкуйдуурга эттилэр.

“Кэпэрэтииптэргэ киирбит пайщиктарга үүттэрин харчылара быһа ааһар дуо уонна бу кэпэрэтиип сүөһүтүн ахсаана элбээбитинэн, араас бырагыраамаларга кыттыан сөп дуо?” диэн ыйытыы киирдэ. Онуоха тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Василий Афанасьев: “Сүөһү хаһаайына ким буолар да, ол үүт харчытын ылар. Өскөтүн кэпэрэтиип сүөһүтүн ахсаанын улаатыннардаҕына, атын бырагыраамаларга кыттар”, – диэн чопчулаата.

“Эһиил ынар ынахтарбар 35 тыһ. солк. ыллахпына, ол кэннэ мөлтөҕүн туттан кэбистэхпинэ, ол харчытын 2022 сылга төннүннэрэбин дуо?” диэн эмиэ боппуруос көтөҕүлүннэ. Онуоха “харчы ылан баран сүөһүгүн тутуннаххына харчыны хайаан да төннөрөҕүн, онон сүөһүн ахсаанын оннунан тутан хаалыахтааххын” диэн хоруйдаатылар.

“Центр пищевых технологий” эһиилгиттэн үлэтин саҕалыырын курдук үлэ ыытыллар эбит. Ону бастаан “Сахаагропродукт” ылсан испит да, кирэдьииттэргэ ыйанан, балаһыанньата уустугурбут. Ону тыа хаһаайыстыбатын миниистиэристибэтиттэн: “Биһиги ити киини судаарыстыбаннай хааһына тэрилтэтэ гыныахпыт, оччоҕо ону “Сахаагропродуктан” атыылаһан ылыахтаахпыт”, – диэн чопчулаатылар.

Өлүөхүмэ улууһуттан бааһынайдар тахса сырыттылар. Кинилэр бу саас “Агрохолдингтан” дуогабардаһан, Тюмень куораттан сиэмэ ылан, быйыл хаһааҥҥытааҕар да өлгөм үүнүүнү ылбыттар. Ону батарарга кыһалҕа бөҕөтүн көрсүбүттэр.  Ыскылааттара бурдугунан туолбут. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов этэн аһарбытын курдук, бурдук соҕотуопкатыгар субсидия 2022 сылтан биирдэ киирэр. Онон бааһынайдары онуоха диэри боппуруоһу бэйэҕит быһаараргыт ордук диэн хоруйдаатылар.

Прокопий Юрьевич диэн кэтэх хаһаайыстыбалаах ыанар ыанах субсидиятыгар отчуот суох буолуохтааҕын эттэ. “Кэтэх хаһаайыстыбалаахтар оҕолорун туһугар сүөһү көрөн сордоноллор. Онон сиһилии отчуот наадата суох. Сүөһүлэрин ахсаанын аҕыйаппатылар да бүтэр”, – диэн санаатын үллэһиннэ. Итинник хабааннаах боппуруоһу кэтэх хаһаайыстыбалаах Туйаара диэн мунньах кыттыылааҕа ыйытта. “Биһиги үүт харчытынан аһаан олорор ыалбыт. Кирэдьииттээхпит. Өскөтүн үүт туттарбат уонна субсидиябыт харчытын уматыкка эрэ ыытар буоллахпытына, тугу аһаан-сиэн олоробут?” – диэн ыйытта. Онуоха тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Василий Афанасьев: “Бааһынай хаһаайыстыба буолуоххутун наада. Оччоҕо үрдүк сыанаҕа үүт туттаран хамнастаныаххыт. Кэтэҕинэн хааллаххытына биир ыанар ынахха ананар көмөнү ылыаххыт уонна үүккүтүн бэйэҕит туһанаҕыт”, – диэн сүбэлээтэ.

Ити курдук, кэтэх хаһаайыстыбалаахтартан, бааһынайдартан уонна соҕотуопкалааччылартан үгүс боппуруос киирэн сиһилии быһаарылынна.

Ороһу баһылыгын былаана

“Төгүрүк остуол” кэмигэр 35 тыһ. солк. субсидия ылбыт кэтэх ыаллар үүттэрин ханна гыналлар диэн боппуруос элбэхтик таарылынна. Дьон үүттэрин соҕотуопкалааччы биэрэр 10 солк. туттаралларын мыыналларын биллэрдилэр. Итиннэ тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов Үөһээ Бүлүү улууһун Ороһу нэһилиэгин баһылыгын А.В. Антонов былаанын холобурдаан кэпсээтэ.

Мунньах кэннэ Анатолий Васильевичка эрийэн тиийэн, туох былааны оҥостубутун чуолкайдастыбыт.

Анатолий Антонов, Үөһээ Бүлүү улууһун, Ороһу нэһилиэгин баһылыга:

– Кэтэх ыал биир ыанар ынаҕар 35 тыһ. солк. субсидия көрүллэрин хара ааныттан сөбүлүү истибитим. Кистэл буолбатах, билигин нэһилиэк аайы үүт туттарбат ыал ахсаана аҕыйаҕа суох. Урукку өттүгэр, бу дьон судаарыстыба өйөбүлүттэн мэлдьи матан хаалар этилэр. Билигин ынахтаах ыаллары барыларын өйүүр мэхэньиисим оҥоһулунна. Онон бу өйөбүл сүөһү ахсаанын элбэтэргэ туһуламмыта саарбаҕа суох.

Холобур, биһиги нэһилиэкпит 300-тэн тахса ыанар ынахтаах. Онтон 238 ыанньык тэрээһиннээх уонна бааһынай хаһаайыстыбаларга турар. Оттон кэтэххэ – 122. Өскөтүн ити 122 ынахпытыгар барытыгар 35 тыһ. солк. бэрилиннэҕинэ, судургу суотунан, нэһилиэккэ өтөрүнэн көрүллүбэтэх 4 270 000 солк. кэлэр. Аны тэрээһиннээх уонна бааһынай хаһаайыстыбалар үүттэрин 50 солк тутар буоллахтарына (соҕотуопкалааччы 10 солк эбэр), 13-14 мөл. солк. үүт харчыта тахсар. Оччоҕо нэһилиэк уопсай дохуота биллэ үрдүү түһэр. Ол аата дьон эбии дохуоттанар.

Билигин кэтэх ыаллар үүттэрин 10 солк. туттарыахтара суоҕа диэн төрүөтүнэн мөккүөр тахса турар. Ити түгэҥҥэ сиһилии тохтуохпун, бэйэм санааларбын үллэстиэхпин баҕарабын.

Бу боппуруоһу элбэхтик толкуйдаатым уонна маннык санааҕа кэллим. Быйыл олохтоох дьаһалта бэйэтин күүһүнэн уонна үбүнэн эргэрбит арыы сыаҕын саҥаттан өрөмүөннээбитэ. Онон нэһилиэк бэйэ арыы сыахтанан хаалла. Оборудованиета бүтүннүү баар. Ол курдук, үүтү эрийэр, сойутар, сүөгэйдиир, арыылыыр, пастеризациялыыр, о.д.а. тэриллэрдээхпит. Судургутук эттэххэ, бородууксуйа бары көрүҥүн астыыр кыахтаахпыт. Ол иһин чааһынайдары “ордук үүккүтүн арыы сыаҕар туттарыҥ” дии сылдьабын. Ону астаан, бородууксуйа оҥорон, улуус киинигэр киллэрэн батаран, эбии дохуот оҥостуохпутун сөп. Онно бэйэбит маҕаһыыннаахпыт. Билиҥҥитэ сабыллан турар эрээри, дьыала хамсаатаҕына, чөлүгэр түһэрэн үлэлэтиэхпитин сөп. Холобур, онтон киирбит дохуоту чааһынайдарга ким төһө үүтү туттарбытынан үллэриэхпит этэ. Оччоҕо 10 солк. буолбакка, 20 солк эбэтэр 30 солк. да буолан тахсыан сөп. Ол эбэтэр дьон субсидияҕа да тиксэр уонна үүттэрин арыый ыарахан да сыанаҕа туттаран дохуоттанар кыахтаналлар. Ити курдук, эһиилгиттэн чопчу сыал-сорук туруорунан үлэлиир былааннаахпыт.

Ол гынан баран, дьон хаачыстыбалаах үүтү туттаралларын ситиһиэхтээхпит. Ким саах амтаннаах бородууксуйаны атыылаһыа сылдьыай? Онон ынах дуойканан ыанарын хааччыйыахтаахпыт.

Дьиҥинэн, саҥа мэхэньиисим дириҥник толкуйдаан көрдөххө, биэрэр кыаҕа элбэх. Холобур, нэһилиэктэр биһиги курдук арыы сыаҕын бэйэлэрэ үлэлэтэн эбэтэр дуогабардаһан, бородууксуйа оҥорон таһааран атыылаан, эбии дохуот оҥостуохтарын сөп. Оттон арыы сыаҕа кыаллыбат буоллаҕына, биирдиилээн урбаанньыттар ылсыахтарын сөп. Эдэр дьон билигин туттумахтаан хаалыахтарын наада. Субсидия ылбыт уонна соҕотуопкалааччыга 10 солк. мыынан туттарыан баҕарбат дьон үүттэрин ылан астаан, батаран, төһө баҕарар элбэх дохуоту оҥостуохтарын сөп курдук. Онон дьоҕус урбааҥҥа эмиэ биир саҥа үүт-хайаҕас көһүннэ дии саныыбын. Ити курдук, боппуруоһу бары өттүнэн эргитэ көрдөххө, саҥа кыах бөҕө тахсан кэлэр чинчилээх. Ону таба туһаныахха эрэ наада.

Түмүк оннугар

Этэргэ дылы, мөккүөртэн кырдьык үөскүүр. Боппуруос төһөнөн элбэхтик ырытыллар да, соччонон саҥа саҕахтар арыллан, саҥа идиэйэлэр төрөөн иһэллэр. Аны туран, мунньахтар видео-кэмпириэнсийэ көрүҥүнэн барыахтарыттан ыла, сокуоҥҥа сыһыаннаах кэпсэтиилэр быдан аһаҕас буоллулар. Ол курдук, өскөтүн урукку өттүгэр хоско буолар мунньахтарга ыҥырыылаахтар эрэ кэлэн кыттар эбит буоллахтарына, билигин быһа сибээскэ өрөспүүбүлүкэ араас муннуктарыгар олорор дьон бары кыттыһар кыахтаннылар. Онон хамсык былааһы хайа эрэ өттүнэн норуокка чугас оҥордо. Холобур, бу “төгүрүк остуолга” кэтэх ыаллар тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин салалтатыттан быһаччы ыйыталаһан, сиһилии хоруйдары ылан, астыммыттара саарбаҕа суох.

Аны тыа хаһаайыстыбатын саҥа мэхэньиисимнэригэр аналлаах өссө биир “төгүрүк остуол” сэтинньи 27 күнүгэр былааннанар. Көрсүһүүнү Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтэ уонна “Ил Түмэн” издательскай дьиэ тэрийэн ыытыахтара.