Экономика

Аграрийдар түһүлгэлэрэ  

Агробырамыысыланнай комплекс үлэһиттэрин, тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥороччуларын түмэр, кинилэр үлэҕэ ситиһиилэрин көрдөрөр-сырдатар, хардарыта уопут атастаһар сыаллаах Бүтүн Арассыыйатааҕы «Көмүс күһүн» быыстапка сыл ахсын баччаларга Тыа хаһаайыстыбатын уонна астыыр-таҥастыыр бырамыысыланнас үлэһиттэрин күнүн чэрчитинэн ыытыллар.

Сыллата кыттааччытын ахсаана элбээн, хабар эйгэтэ кэҥээн, таһыма үрдээн иһэр. Арассыыйа бары эрэгийиэннэрин бэрэстэбиитэллэрэ оҥорон таһаарбыт бородууксуйаларын аҕалаллар. Тустаах собуоттар тыа хаһаайыстыбатын саҥа тиэхиньикэлэрин, учуонайдар саҥа технологиялары, научнай арыйыылары билиһиннэрэллэр.   

Быйыл 24-с төгүлүн ыытыллар быыстапкаҕа 58 эрэгийиэн бэрэстэбиитэллэрэ кэлбиттэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтиттэн Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров салайааччылаах дэлэгээссийэ кытынна. Дэлэгээссийэ састаабыгар Ил Түмэн тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, норуот дьокутаата Иван Слепцов, тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов, миниистири солбуйааччы  Артем Александров, «Сахаагроплем» ГБТ салайааччыта Алексей Жирков, «Саха сүөһүтэ» хааһына тэрилтэтин дириэктэрэ Александр Артемьев, тыа хаһаайыстыбатын улуустардааҕы управлениеларын салайааччы Ион Кононов (Амма), Сергей Иванов (Үөһээ Бүлүү), Владимир Макаров (Нам), астыыр-таҥастыыр хампаанньалар, хаһаайыстыбалар бэрэстэбиитэллэрэ бааллар.

Дойду аграрийдарын түмпүт улахан түһүлгэҕэ ас-үөл, сүөһү, тиэхиньикэ, технология быыстапкатын таһынан, дьыалабыай бырагыраама чэрчитинэн, АПК-ны судаарыстыба өттүттэн өйөөһүн, тыа сирин территорияларын сайыннарыы, сыыппара технологиятынан сэбилэнии, каадырынан хааччыллыы, агротуризм, о.д.а. хайысхаларынан кэпсэтиилэр ыытылыннылар. Онно өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтин чилиэннэрэ салааларынан арахсан көхтөөхтүк кытыннлар.

Бэбиэскэҕэ: төрүт боруода сүөһү

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин сүөһүнү иитиигэ, племенной кэтээн көрүүгэ, кэпэрээссийэҕэ уонна хаһаайыннааһын дьоҕус киэптэригэр  департаменын салайааччытын солбуйааччы Галина Осипова алтынньы 5 күнүгэр Саха Өрөспүүбүлүкэтин бастайааннай бэрэстэбиитэлистибэтин дьиэтигэр ыытыллыбыт «Төрүт боруода сүөһүлэри харыстааһын уонна сайыннарыы – Арассыыйа ас-үөл өттүнэн тутулуга суох буолуутун тирэҕэ» диэн Бүтүн Арассыйатааҕы научнай-практическай кэмпириэнсийэ туһунан маннык кэпсиир:

– Кэмпириэнсийэҕэ 13 эрэгийиэнтэн 65 киһи кытынна. Сүрүн дакылааттары Тыа  хаһаайыстыбатын федеральнай министиэристибэтин Сүөһүнү иитиигэ уонна племенной дьыалаҕа департаменын дириэктэрин солбуйааччы Галина Сафина, эрэгийиэннэр бэрэстэбиитэллэрэ, учуонайдар -- барыта 17 киһи оҥордо. Балаҕан ыйыгар тэриллибит «Төрүт боруода сүөһү генопуондата» национальнай ассоциация салайааччыта, академик Харон Амерханов төрүт боруода сүөһүлэр бородууксуйаны биэрэр кыахтарын тупсарар кэм кэлбитин эттэ.

– Итинник сыалы туруорунаммыт, биһиги наука, производство уонна биисинэс бииргэ үлэлииллэрин тэрийэбит. Сүөһүнү иитии научнай-чинчийэр института бу үлэтин Уһук Илинтэн, чуолаан саха сүөһүтүттэн саҕалаата. Дойду үрдүнэн баар сүөһү төрүт боруодалара күрэстэһэр кыахтаах буолалларын ситиһэргэ  сөптөөх хардыылары оҥордубут. Тас дойдулар селекцияларыттан тутулуктаныы биһиги ас-үөл өттүнэн куттала суох буолуубутун үрэйэргэ ыытыллар кистэлэҥ үлэ биир көрүҥэ буолар. Арассыыйаҕа үгүс омук олорор, кинилэр түҥ былыргыттан ууһатан, иитэн кэлбит төрүт боруода сүөһүлэрэ (ынах, сылгы, таба, тэбиэн, бараан, сибиинньэ, көтөр уо.д.а.) дойду ураты суолталаах стратегическай баайа буолар. Кинилэргэ тирэҕирэн, саҥа боруодалары ууһатыыга, көрүҥнэрин элбэтиигэ үлэлиэхпит, -- диэтэ.

Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр генопуонда боруодата саха сүөһүтүн, итиэннэ норуот селекциятынан ууһатыллыбыт төрүт боруода саха сылгытын уонна хотугу табаны иитии туругун, өйөбүл кээмэйин туһунан дакылааты Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Михаил Никифоров оҥорбута сэҥээриини ылла. Л.К.Эрнст аатынан Бүтүн Арассыыйатааҕы сүөһү иитиитин научай-чинчийэр институтун дириэктэрэ, академик Наталия Зиновьева генетическэй уонна геномнай таһымнаах чинчийии көрдөрөрүнэн, аан дойдуга атын ханна суох сүөһү, сылгы уонна таба ураты генетическэй компоненнара Саха Сиригэр эрэ ордон хаалбыттарын бэлиэтээтэ.

Биһиги дэлэгээссийэбит сүтэн эрэр, генофонднай боруода сүөһүлэргэ «Сиэмэ баанын» оҥорорго, племенной сылгыга көрүллэр федеральнай субсидияны икки төгүл үрдэтэргэ эттэ, итиэннэ норуот селекциятынан таһаарыллыбыт, хаары хаhан аhыыр саха сылгытын экстремальнай усулуобуйаҕа тулуурун хаачыстыбатын Арассыыйа олохтоох боруода сылгыларыгар тутталларыгар бэлэмин биллэрдэ.    

                                                                                
Аспыт-үөлбүт баар 

Алтынньы 6 күнүгэр ыытыллыбыт пленарнай сиэссийэҕэ дойдуга ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун тула улахан кэпсэтии буолла. 

Сиэссийэни саҕалыырыгар Бырабыыталыстыба Бэрэссэдээтэлэ Михаил Мишустин Ас-үөл өттүнэн куттал суох буолуутун доктринатын көрдөрүүлэрэ быйыл бурдукка, арыыга, саахарга, эккэ уонна эт аска, балыкка уонна балык аска ситиһиллибитин бэлиэтээтэ.  

– Бурдук үүнүүтэ үчүгэй, биэс сыллааҕыта 135 мөл. туонна хомуллубут буоллаҕына, күн бүгүҥҥү туругунан 143 мөл. туонна, ол иһигэр 102 мөл. туонна сэлиэһинэй, хомулунна. Хомуур бүттэҕинэ, бу сыыппара өссө тупсарыллыа. Атын култуураларга, арыыга, оҕуруот аһыгар, фруктаҕа көрдөрүү үчүгэй. Отону ааспыт өттүгэр ситиһиллибэтэх кирбиини -- 1,5 мөл туоннаны ыларга суоттанабыт. Бырабыыталыстыба эрэгийиэннэри, тустаах салаалары кытары ситимнээх үлэтин түмүгэ буолар. Тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын судаарыстыбаннай бырагырааматын чэрчитинэн, федеральнай бүддьүөккэ быйыл бастаан 280 млрд солк. көрүллүбүтэ, онтон быһыыны-майгыны учуоттаан, эбии харчы угуллан, барыта 380 млрд солкуобай ыытылынна, -- диэтэ.                       

    Тыын суолталаах боппуруостар                             

Тыа хаһаайыстабытын министиирэ Дмитрий Патрушев тыын суолталаах хас да боппуруоһу көтөхтө. Бастатан туран, селекция уонна генетика эйгэтигэр тастан киллэриллэри солбуйар матырыйаалы ситэ оҥоро иликпит диэн, бу хайысханан үлэ күүһүрдүллэрин эттэ.

Министиэристибэ билиитигэр тыа хаһаайыстыбатыгар хайысхалаах 11 научнай-чинчийэр тэрилтэ бэриллибитин, «Курчатовскай институт» национальнай чинчийэр киини (уруккута И.В.Курчатов аатынан атомной энергия институтун) кытары бииргэ үлэлээһин саҕаламмытын кэпсээтэ. Тиэхиньикэнэн уонна технологиянан хааччыллыыга балаһыанньа биллэрдик көнөн, олохтоох собуоттар сөптөөх таһымҥа тахсан эрэллэрин бэлиэтээтэ. Каадыры бэлэмнээһиҥҥэ аграрнай үрдүк үөрэх кыһалара ырыынак уонна биисинэс ирдэбиллэрин учуоттаан үлэлииллэрэ наадатын ыйда.  

Тыа хаһаайыстабытын министиирин солбуйааччы Андрей Разин сиртэн үүнээйини ылыы түмүктэрин салааларынан сиһилии билиһиннэрдэ. Ааспыт саас ыһыы улахан аҥаарыгар олохтоох сиэмэ уонна уоҕурдуу туһаныллыбыттар, ити курдук сиэмэ пуондатын хаҥатан, органическай уоҕурдуу оҥоһуутун кэҥэтэн, тастан киллэриллэр сиэмэттэн уонна химиялаах уоҕурдууттан тутулук суох буоларын хааччынар сорук турар. Кэлэр сылга ыһыы иэнин кэҥэтэр үлэ салгыы ыытыллар, ордук сэлиэһинэй бурдук, боб, рапс, соя уонна лүөн арыытын ыһыылара кэҥэтиллиэхтээх, дойду ис, тас өттүгэр чуолаан бу култуураларга наадыйыы улахан эбит.

Ас-үөл стратегията

Органическай бородууксуйаны (бобуулаах агрохимикаттара, пестицидтэрэ, антибиотиктара, улаатыннарар стимулятордара, гормональнай перепарата суох оҥоһуллубут экология өттүнэн ыраас аһы-үөлү) оҥорууга болҕомто күүһүрэн иһэр. 2020 сыллаахха ылыллыбыт «Органическай бородууксуйа уонна Арассыыйа Федерациятын кэккэ сокуоннарыгар уларыылары киллэрэр туһунан»  280-с №-дээх федеральнай сокуон чэрчитинэн, маннык аһы-үөлү оҥоруу, харайыы, тиэйии-таһыы, маркировкалааһын сүрүннэммитэ. Национальнай органическай сойууска 193 хампаанньа киирбититтэн, Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин кэрискэтигэр 54 эрэгийиэнтэн 105 хампаанньа ылыллыбыта.

Сокуону күүһүрдэн, судаарыстыба тус сыаллаах бэлиитикэтин олохтуур инниттэн «Тыа хаһаайыстыбатын органическай производствотын 2030 сылга диэри сайдыытын стратегията» оҥоһуллан, тустаах уорганнарга сөбүлэһиигэ ыытыллыбытын туһунан «Зеленая» панельнай дискуссияҕа тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Максим Увайдов иһитиннэрдэ. Дойдуга билигин 10-12 млрд солк. суумалаах «органика» батарыллар, ити бүттүүн туһаныллар ас-үөл 0,1 %-а эбит. Стратегия быһыытынан, 2030 сылга экология өттүнэн ыраас бородууксуйа батарыллыыта 40 млрд солкуобайга тиийиэхтээх. Сааҥсыйанан сибээстээн, тастан киллэриллэр бородууксуйаны бэйэ оҥорон таһаарар аһынан-үөлүнэн солбуйуу биир сүрүн өрүтэ ити буолар. 

Дьахтар оруолун чорботуу  

Алтынньы 7 күнүгэр Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ Федерация Сэбиэтин кытары «Агробырамыысыланнай комплекска дьахтар оруола» пуоруму тэрийэн ыыттылар.                          

– Тыа сирин территорияларыгар 19 мөлүйүөн дьахтар олорор. Кинилэр үлэни-хамнаһы тэрийэргэ, олох таһымын тупсарарга ахсаабат кыһамньыларын уураллар. Тыа сиригэр ыытыллар үлэни-хамнаһы өйөөһүн судаарыстыба ураты чорботор бэлиитикэтэ буолар, бу эйгэҕэ ситимнээх үэ тиһигин тэрийэргэ тыа сирин территорияларын 2030 сылга диэри кэлим сайыннарыы бырагыраамата үлэлиир, – диэтэ Бырабыыталыстыба бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Виктория Абрамченко.

Федерация Сэбиэтин бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Галина Карелова Арассыыйаҕа хас үһүс тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтин, хас төрдүс сүөһү иитэр комплексы, итиэннэ тыа сирин поселениеларын 30 %-ын дьахталлар салайалларын бэлиэтээтэ. Онон тыа сирин боппуруоһа Евразиятааҕы дьахтар пуорумун бэбиэскэтигэр сүрүн миэстэни ыларын уонна Федерация Сэбиэтин болҕомтотугар сылдьарын, спикер Валентина Матвиенко тыа үлэһит дьахталларын кытары мэлдьи көрсүһэрин эттэ.

Тыа хаһаайыстыбатын миниистирин солбуйааччы Елена Фастова дьоһуннаахай этиини оҥордо.

– Тыа сирин территорияларын кэлим сайыннарыы бырагыраамата, чахчы, норуодунай бырагыраама буолла. Араас эбийиэк тутулларын, олоҕу-дьаһаҕы хааччыйыы тупсарын көрө-истэ сылдьан, дьон эппиэтинэһэ үрдүүр, үтүө уларыйыылларга кыттыһар баҕата улаатар. Элбэх бырайыак дьахталлар көҕүлээһиннэринэн, тэрийиилэринэн олоххо киллэриллэр. Итини сыаналаан,  министиэристибэ «АПК дьахталлара» диэн куонкуруһу оҥорор быһаарыыны ылынна. Куонкурус дьахталлар тыа сирин сайыннарыыга кылааттарын сырдатар, тыа хаһаайыстыбатын идэтин суолтатын үрдэтэр, итиэннэ салааны салайыы бастыҥ холобурдарын көрдөрөр сыаллаах.                       
Пуорумҥа эрэгийиэннэр бэрэстэбиитэллэрэ миэстэҕэ ыытыллар үлэни-хамнаһы сырдаттылар. 

Кэскиллээх кэпсэтиилэр

Быыстапка кэмигэр өрөспүүбүлүкэ дэлэгээссийэтэ дойду бастыҥ хампаанньаларын, араас эрэгийиэннэртэн кэлбит хаһаайыстыбалар үлэлэрин-хамнастарын билистэ, саҥа технологиялары көрдө-иһиттэ, уопут атастаста. Бииргэ үлэлээһиҥҥэ түһэрсиллибит дуогабардартан биир боччумнаахтара Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ, Нам улууһун дьаһалтата Брянскай уобаластааҕы «Агротехсервис» хампаанньаны кытары кэлэр икки сылга, 2023-2024 сылларга, бииргэ үлэлиир туһунан сөбүлэһиилэрэ буолар. 

-- Нам улууһугар пилотнай бырайыагынан эт боруода көтөрү (бройлеры) иитии кластера тэриллиэҕэ. Биллэн турар, көтөр аһылыгын өрөспүүбүлүкэ таһыттан атыылаһан аҕалыы олус ороскуоттаах. Ол иһин «Агротехсервис» көмөтүнэн, кини тиэхиньикэтинэн уонна технологиятынан быраҕыллыбыт сирдэри сөргүтэн, бурдук ыһыытын кэҥэтэргэ, аһылык баазатын тэрийэргэ былаанныыбыт, – диэтэ миниистир Александр Атласов.

Тылтан дьыалаҕа киирэн, алтынньы 8 күнүгэр Александр Атласов солбуйааччытын Артем Александрову уонна «Дьокуускайдааҕы көтөрү иитэр фабрика» аахсыйалаах уопсастыба генеральнай дириэктэрин солбуйааччы Алексей Степановы кытары Москуба уобалаһыгар баар көтөрү иитэр «Элинар-Бройлер» ХЭТ үлэтин-хамнаһын билистилэр, уопут атастастылар. Бу тэрилтэ эмиэ «Агротехсервис» технологиятынан сэбилэнэн үлэлиир. 

Бастыҥнар бэлиэтэннилэр                           

Быыстапка түмүгүнэн, үрдүк хаачыстыбалаах бородууксуйаны оҥорон таһаарар  бастыҥ хампаанньалар, тэрилтэлэр, хаһаайыстыбалар бэлиэтэннилэр. Саха Өрөспүүбүлүкэтин дэлэгээссийэтэ 119 мэтээллээх эргилиннэ: 104 кыһыл көмүс, тоҕус үрүҥ көмүс уонна алта боруонса!

Астыыр-таҥастыыр салааҕа өр сыллартан идэтийэн, таһаарыылаахтык үлэлиир-хамсыыр бастыҥ хаһаайыстыбалар хастыы да кыһыл көмүс мэтээлинэн бэлиэтэннилэр. Ол иһигэр бэйэтэ ииппит көтөрдөрүн (кууруссатын уонна индейкатын) этин астаан илдьибит «Тулагытааҕы агрооскуола» кэпэрэтиип 10 кыһыл көмүс мэтээли, убаһа этинэн араас аһы-үөлү астаабыт «Чурапча» кэпэрэтиип тоҕус кыһыл көмүс мэтээли, балыгы уонна таба этин астаабыт Н.Е. Андросов аатынан муниципальнай тэрилтэ (Анаабыр) сэттэ кыһыл көмүс мэтээли, бастыҥ балык бородууксуйа иһин «Дьокуускайдааҕы балык хампаанньата» ХЭТ алта кыһыл көмүс мэтээли, аҕыйах ахсааннаах хотугу омуктар «Походскай» кэпэрэтииптэрэ уонна «Балык-Ас» тэрилтэ биэстии кыһыл көмүс, «Саха деликатестара» хааччахтаммыт эпиэтинэстэх тэрилтэ түөрт кыһыл көмүс мэтээли ыллылар. Мэҥэ Хаҥалас уонна Уус Алдан кэпэрэтииптэрин үрүҥ астарын арааһа, Ньургуйаана Заморщикова чэйдэрэ биэстии кыһыл көмүс мэтээлинэн бэлиэтэннилэр. 

Племенной үлэ хайысхатыгар «Саха сүөһүтэ» судаарыстыба хааһынатын тэрилтэтэ икки кыһыл көмүс, «Дьокуускайдааҕы көтөр фабриката» АУо биир кыһыл көмүс мэтээлинэн, таһаарыылаах сырдатар-методическай үлэтин иһин Тыа хаһаайыстыбатын кэпэрээссийэтин уонна пиэрмэрдэри өйөөһүн эйгэтигэр компетенция киинэ икки кыһыл көмүс мэтээлинэн наҕараадаланнылар.

– «Көмүс күһүҥҥэ» кыттыбыт хаһаайыстыбаларбыт бары кэриэтэ бэлиэтэннилэр. 119 мэтээлтэн 104-дэ кыһыл көмүс буолбута – Бүтүн Арассыыйатааҕы быыстапкаҕа кыттыы историятын тухары ситиһиллэ илик кирбии. Саха Өрөспүүбүлүкэтэ уонна Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ 100 сылларын бэлиэтиир үбүлүөйдээх сылларыгар бу – бэртээхэй бэлэх! Бу 119  мэтээл өрөспүүбүлүкэ агропромышленнай комплексын үлэтин-хамнаһын үрдүктүк сыаналааһын туоһута, итиэннэ тыа хаһаайыстыбатын табаарын оҥорооччулар, АПК исписэлиистэрэ, учуонайдара өрөспүүбүлүкэ олохтоохторун үрдүк хаачыстыбалаах, сибиэһэй, экология өттүнэн ыраас аһынан-үөлүнэн хааччыйалларын билинии буолар, – диэтэ миниистир Александр Атласов.

Хаартыскалары Галина Осипова, Екатерина Захарова  хааччыйдылар.