Общество

Тэрээһиҥҥэ билиҥҥи уонна ааспыт ыҥырыылаах мунньахтар дьокутааттара, судаарыстыбаннай сулууспа бэтэрээннэрэ, Ньурба улууһуттан биир дойдулаахтара, ХИФУ юридическэй бакылтыатын устудьуоннара, аймах-билэ дьонноро кыттыыны ыллылар.

сыллар аастахтарына суолтата өссө улаатыа

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин солбуйааччы Александр Жирков уопсастыбаннас үөрүүлээх мунньаҕын арыйарыгар, Валерий Филиппов өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһа турарыгар улахан оруоллааҕын бэлиэтээтэ.

— Валерий Тимофеевич Саха Сирин биир улахан уопуттаах, дириҥ билиилээх, уһулуччу бэлэмнээх юриһинан биллэр. Албакааттар хонтуораларыгар, борокуруор көмөлөһөөччүтүнэн, борокуруорунан, судьуйанан, Нерюнгри курдук улахан оройуоҥҥа суут бэрэссэдээтэлинэн, Чурапчы улууһун судьуйатынан үлэлээбитэ, онтон СӨ Конституционнай суутугар судьуйанан талыллыбыта. Биллиилээх Свердловскай юридическай үнүстүүт выпускнига буолар. Бу үрдүк үөрэх кыһата дойдуга биллэр, ураты чаҕылхай юристары бэлэмнээбит үнүстүүт. Бу саалаҕа кинини кытары бииргэ үөрэммит кэллиэгэлэрэ эҕэрдэлии кэллилэр, — диэн эттэ.

Александр Николаевич Валерий Филиппов саҥа тахсыбыт монографията үрдүк таһымнаахтык суруллубутун бэлиэтээтэ. Кинигэҕэ өрөспүүбүлүкэбитигэр парламент быраактыката, устуоруйата сэгэтэн көрдөрүллэр, атын эрэгийиэннэр парламеннарын атахтарыгар турар кэмнэрин, сокуону оҥорууга бастакы хардыыларын, сайдыыларын кытары тэҥнээн көрөр анаалыс баара ураты суолтааҕын эттэ. Кэм-кэрдии аастаҕына, монография суолтата өссө улаатан, 90-с сылларга национальнай өрөспүүбүлүкэлэр парламеннара олохтонор кэмнэригэр туох, хайдах санаанан салайтарбыттара, баҕа санаалара, кэнсиэпийэлэрэ ырылыччы ууруллан көстүөҕэ диэн бэлиэтээтэ.

Валерий Филипповка үөрүүлээх күнүнэн өрөспүүбүлүкэ социальнай-экэнэмиичэскэй сайдыытыгар кылаатын уонна өр сыллаах таһаарыылаах уопсастыбаннай-бэлитиичэскэй үлэтин иһин “Кырасдааныскай килбиэн” бэлиэни уонна Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин Алексей Еремеев махтал суругун туттарда.

Киһилии сыһыан – туохха да тэҥнэммэт

Валерий Тимофеевич туһунан улахан дакылааты кэллиэгэтэ, СӨ Конституционнай суутугар 1992-2014 сылларга бэрэссэдээтэллээбит, СӨ Конституционнай Сэбиэтин сүбэһитэ Дмитрий Миронов оҥордо.

Кини Валерий Филиппов устудьуоннуур сылларыттан Саха Сирин истиҥник таптыырын, устуоруйатын дириҥник үөрэтэрин, дойдутунан өрүү киэн туттарын этэ. Саха тылын үөрэтиигэ ураты кылааттааҕын бэлиэтээтэ. Ол курдук, быраап терминологиятын сахалыы тылбаастааһын үлэтигэр көхтөөх кыттыыны ылбыт. Маны тэҥэ, Сүрүн сокуоммут сахалыы сурулларыгар улахан кылаатын киллэрбитэ.

Конституционнай суукка үлэлиир кэмигэр быһаарыылара ааҕыллымтыа, дьоҥҥо тиийимтиэ буолбутун эттэ. 

Монографиялар матырыйааллара Саха Сиригэр парламент туруутун сырдаталларын, ураты суолталаахтарын, устуоруйа кэрчиктэрин сэгэтэллэрин эттэ.

САССР Үрдүкү сэбиэтин ХII ыҥырыытын, Ил Түмэн дьокутаата, Саха Сириттэн РФ Федеральнай сэбиэтигэр Федерация сэбиэтин чилиэнинэн үлэлээбит Егор Ларионов эҕэрдэ тылын тириэртэ. Кини Валерий Филиппов үрдүк үөрэх дипломун ылыаҕыттан ураты чиэһинэй, бириинсиптээх киһи диэн аҕынна.

— Эппит тылын өрүү тутуһар буолан, кинини “кытаанах киһи” диэн ааттыырбыт. Бэйэтин кыаҕынан, билиитинэн СӨ Конституционнай суутун судьуйатыгар тиийэ үүммүтэ. Үрдүк таһымнаах, дириҥ билиилээх юрист. Кэргэнинээн Мария Прокопьевналыын олус истиҥник таптаһан ыал буолбуттара. Төһө даҕаны биллиилээх юрист буоллар, хас биирдии буруйданааччы киһи туһугар олус кыһаллара. Эһиги, эдэрдэр, ону холобур оҥостуох тустааххыт. Хаһан баҕарар сокуонунан сирдэтиҥ, кытаанах буолуҥ, ол эрээри киһи быһыытынан хаачыстыбаҕытын умнумаҥ,  - диэн баҕа санаатын тириэртэ.

Көннөрүнэр кыаҕы биэрэрэ

СӨ Ил Дарханын сүбэһитэ Игорь Николаев Валерий Тимофеевич киһи быһыытынан хаачыстыбаларыгар тохтоото. Кинилиин Чурапчыга холуобунай дьыалаларга албакааттыы сылдьар кэмигэр тэҥҥэ үлэлэспиттэр.

“Ньурбаттан Чурапчыга судьуйанан ананан үлэлии кэлэригэр  сүрүн баайа кинигэлэрэ этэ. Устуоруйаны, чуолаан түүр омуктары дириҥник үөрэтэрэ, биһиги норуоппутун кытары дьүөрэлиирэ. Ол даҕаны иһин буолуо, бириигэбэр таһаарарыгар уратытык сыһыаннаһара.

Ол кэмҥэ кыра да бэрээдэги кэһиигэ буруйданан элбэх эдэр ыччат хаайыыга хааллара. Онуоха Валерий Филиппович, хас биирдии буруйданааччы көннөрүнэригэр кыах баар буолуохтаах диэн бириинсиптээҕэ. Албакааттыыр кэммэр элбэх уолга усулуобунай биэрэн, дьылҕаларын быыһаабыта. Маныаха кини судьуйа буолбакка, настаабынньык - учуутал кэриэтэ этэ. Бириигэбэри ааҕарыгар, хас эрэ сылга хаайыы диирэ. Сууттанааччы куттанан, им-ньим барара. Ол кэннэ, кыратык тохтоон баран, бириигэбэри усулуобунай болдьоҕунан ааҕарга диэн эбэрэ. Оччотугар бу киһи долгуйан, ытамньыйара да баара, санааҕа ылларбыта тута сүтэрэ.

Бу курдук норуотун устуоруйатын, хас биирдии киһи менталитетын үөрэтэн, билсэн олус киһилии быһаарыныылары ылынара. Хас биирдии суут киһи дьылҕатын быһаарарын толору өйдүүрэ – бу кини ураты күүһэ», - диэн Игорь Николаев аҕынна.

Монография суолтата үрдээн иһиэ

ХИФУ юридическай бакылтыатын иккис кууруһун магистрана Надежда Назарова Валерий Тимофеевич монографиялара устудьуоннарга олус улахан интэриэһи тардыбыттарын  бэлиэтээтэ. «Законодательная деятельность Верховного Совета Республики Саха (Якутия) XII созыва» монография дойдубутугар ыарахан кэмҥэ, нуорма-быраап аакталара хайдах ылыллыбыттарын арыйарыгар тохтоото.

— 1992 сыллаахха Төрүт сокуоммутун ылыныы боппуруоһа улахан интэриэһи тарта. Конституционнай хамыыһыйа, саҥа Сүрүн сокуон бырайыагын бэлэмнээһин, норуоту кытары дьүүллэһии, түмүгэр ылыныы туһунан кэрчик олус үчүгэйдик суруллубут. Аныгы кэм ыччата 90-с сылларга өрөспүүбүлүкэ салалтата хайдахтаах курдук быһаарыылары ылыммытын өйдүөхтээх уонна ылыныахтаах, - диэн эттэ.

Бу киэһэ бэйэлэрин эҕэрдэлэрин Ил Түмэн II, III, IV, V  ыҥырыылаах мунньахтарын дьокутаата, РФ, СӨ үтүөлээх юриһа, юридическай билим дуоктара, бэрэпиэссэр Александр Ким Кимэн, Саха АССР Үрдүкү Сэбиэтин  XI ыҥырыытын Президиумун Бэрэссэдээтэлэ, Ытык Сүбэ бэрэссэдээтэлэ Люлия Григорьева, Дьокуускай куоракка Ньурба улууһун бэрэстэбиитэлэ Прокопий Чымыров, оскуолаҕа бииргэ үөрэммит доҕотторо, аймахтара тириэртилэр.

Кинилэр Валерий Тимофеевич СӨ Конституционнай суутугар биир улахан уопуттаах судьуйа буоларын бэлиэтээтилэр. Олоҕун устата быраап уонна суут-сокуон олоххо киирэрин турууласпытын эттилэр. Ситиһиллибиккэ тохтообокко иннин диэки кимэн иһэригэр, юридическай үөрэх уонна билим эйгэтигэр өссө да дабайыылары баҕардылар.

Хаартыскаҕа Василий Кононов  түһэриилэрэ, Ил Түмэн пресс-сулууспата