Устуоруйа

Ырыа ис хоһооно

Ааспыт араллааннаах Аҕа дойду сэриитин кэмин санаттахха, 1943 сыл атырдьах ыйын 11 күнүгэр фашистар баһылыктара Адольф Гитлер вермахт иннигэр Днепр өрүс уҥа кытылыгар бөҕөргөтүнэн Кыһыл Аармыйаттан көмүскэнэр соругу туруорбута. Ньиэмэс сэриитэ «Илиҥҥи быһыт» диэн ааттаабыт көмүскэнэр хаххата Молочнай өрүстэн саҕалаан, Днепр сүнньүнэн, Сож, Нарва өрүстэргэ тиийэн Азов уонна Балтика байҕалларын ситимниэхтээх тутуу этэ. Днепр кыргыһыытын саҕана бу инженеринэй тутуу ситэ бүтэ илигэ. Ол эрээри, дохсун сүүрүктээх өрүс үрдүк кытылынааҕы кэрчиккэ өстөөх олохтоохтук бөҕөргөтүммүтэ. Онон Сэбиэскэй Сойуус аармыйата кимэн киирэригэр суостаах, дьулаан быһыт этэ. Ол да буоллар Кыһыл Аармыйа салалтата Днепрдээҕи кыргыһыыны саҕалыырга быһаарбыта.

Днепр иһин кыргыһыы 1943 сыл атырдьах ыйын 26 күнүгэр саҕаламмыта уонна сэтинньи 6 күнүгэр түмүктэммитэ. Кыһыл Аармыйа 750 км усталаах сиринэн өстөөх хаххатын көҥү көтөн киирбитин түмүгэр Смоленскай куораттан Крым тумул арыытыгар диэри Украина, Бөлөрүүссүйэ уонна Арассыыйа үгүс сирдэрин, ол иһигэр Киев куораты өстөөхтөн ыраастаабыта. Бу кыргыһыыга 400 тыһыынча сэбиэскэй байыас олохторун толук уурбуттара, 1,2 мөлүйүөн саллаат эчэйбитэ.

Маннык кырыктаах кыргыһыыга кыттыбыт саха чулуу уола Федор Попов сэриигэ 1942 сыл бэс ыйыгар Мэҥэ Хаҥалас оройуоннааҕы байыаҥкамаатынан ыҥырыллан барбыта. Пермь куорат аттыгар аптамаатынан ытааччылар кылгас кэмнээх куурустарыгар үөрэммитэ уонна Киин боруон 61-с аармыйатын 81-с стрелковай дибиисийэтин 467-с пуолкатын 3-с ротатын ытааччытынан буолбута.

Кини чааһа 1943 сыл алтынньытыгар боруоҥҥа тиийбитэ. Алтынньы 3 күнүн түүнүгэр Сүөдэр сулууспалыыр 3-с ротата Днепр өрүһү туораан, уҥа (арҕаа) кытыллааҕы бөҕөргүтүллүбүт кэрчиги, Кыһыл аармыйа сүрүн күүстэрэ кэлиэхтэригэр диэри тутарга сорудахтаммыта. Федор Попов Бөлөрүүссүйэ Гомель уобалаһын Лоев оройуонун Глушец дэриэбинэтин туһаайыытынан үдүк-бадык туман бүрүүкээн турдаҕына өрүһү туораабыта. Кини кэнниттэн доҕотторо эмиэ хорсуннук ууга киирбиттэрэ. Ол эрээри, кыраҕытык кэтэнэн олорор өстөөх кинилэри көрөн уотунан тыбыырбыта.

«Днепр тымныы долгуннарын

Туоруур саха уола.

Тула ууга бырдааттанар

Ардах буулдьа суола».

Саха туйгун уола бастакынан өстөөх окуопатыгар ойон тахсан, аптамаатынан ытыалаан, илиинэн киирсэн 23 фашиһы кыргыбыта. Бу хорсун быһыытынан кини ротата өрүс арҕааҥҥы эҥэригэр бөҕөргөтүнэригэр тирэх буолбута.

«Туораан немец окуопатын

Күдэн-таһаан тэбэр,

Өстөөх үөрэ куоппатын диэн

Кэрдэр, кимэн киирэр».

Күн устата сэбиэскэй саллааттар фашистары кытта кырыктаахтык киирсибиттэрэ. Өстөөх 3-с ротаны өрүстэн быһар уонна төгүрүйэр санаалаах тоҕуста утары кимэн киирэ сатаабыта, авиация, артиллерия кыаҕын барытын туһаммыта. Онуоха биһиги сэриилэрбит ыксаллаах түгэҥҥэ бойобуой позицияларын уларытан, өстөөх флангатын ытыалаан, күүс-кыах баарынан киирсибиттэрэ. Фланговай киирсиигэ биһиги Сүөдэрбит соҕотоҕун вермахт 50 эписиэрин уонна саллаатын сууһарбыта.

«Ахта өстөөх пулемета,

Өлүк кини тула.

Онно аргыый сыылан үөмтэ

Саха туйгун уола».

Күн иккис аҥаарыгар сэбиэскэй саллааттар буулдьалара бүтэн, сыыллан тиийэн, өлөн охто сытар ньиэмэстэр сэбиргэллэрин ылан сэриилэспиттэрэ. Киэһэриитэ фашист халыҥ кэккэтин күүһэ мөлтөөн Кыһыл Аармыйа бөдөҥ холбоһуктара муостанан өрүһү туораабыттара.

«Днепр тымныы долгуннарын

Кыһыл сэрии туоруур.

Өстөөх үөрүн бу самнаран

Эдэр буойун ытар».

Уон хонон баран, хабыр хапсыһыыга Федор Попов ыараханнык бааһырбыта уонна алтынньы 13 күнүгэр госпиталга сытан, баара-суоҕа 22 сааһыгар, сырдык тыына быстыбыта.

«Днепр арҕаа эҥэригэр

Саха сирин булан,

Илбистээхтик сэриилэһэр

Саха туйгун уола».

ССРС Үрдүкү Сэбиэтин Президиумун 1944 с. тохсунньу 15 күнүнээҕи ыйааҕынан Ф.К. Поповка бойобуой хорсун быһыытын иһин Сэбиэскэй Сойуус Дьоруойун аата иҥэриллибитэ.

Ырыа ааптардара

«Герой туһунан ырыа» тылларын Илья Дорофеевич Винокуров -Чаҕылҕан 1944 сыллаахха суруйбута. Аҕыйах тылынан элбэҕи этэр лапидарнай истиилинэн суруллубут хоһоонугар Чаҕылҕан саха саллаата өстөөҕү кытары дьоруойдуу киирсиитин хоһуйбута. Бу Федор Попов хорсун быһыытын бэйиэт өйүнэн-санаатынан, этинэн-хаанынан илэ-чахчы билбиттии чугастык  ылыммытын көрдөрөр.

Чаҕылҕан Дьоруой Попов кэриэһигэр икки айымньыны айбыта. Ол курдук, «Герой туһунан ырыаны» сэргэ «Сэрии суолунан» баллаадатыгар саха туйгун уолун тыыннаах уобараһын субу баардыы ойуулаабыта, итиэннэ оччотооҕу сэрии кэмин тыынын бэрт итэҕэтиилээхтик арыйбыта.

Илья Дорофеевич айар үлэтэ сэрии сылларыгар эйэлээх олох иһин кырыктаах охсуһуу, Ийэ дойдуга бэриниилээх буолуу тиэмэтигэр туһаайыллан ордук күүһүрэн дириҥ ис хоһоонноммута. Чаҕылҕан илэ бэйэтинэн уот сэрии толоонугар саа-саадах тутан өстөөх утары охсуспатар да, сэриилэһэ сылдьар сэбиэскэй саллааттары кытары уус-уран тылынан биир суолунан тэҥҥэ хаамсыбыта, үөрүүлэрин-хомолтолорун бииргэ үллэстибитэ.

Кини хоһоонноро тимир-тамыр  курдук  күүстээх-уохтаах тыллардаахтар, тупсаҕай киэптээхтэр, хамсыы турар ириитимнээхтэр, өйгө хатанымтыа сытыы рифмалаахтар. Ол иһин матыыпка сөрү-сөпкө сытан дьоҥҥо кэбэҕэстик өйдөнөр, сүрэхтэрин-быардарын ортотунан киирэр ырыа буолбуттара.

«Герой туһунан ырыа» матыыбын Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, биллиилээх режиссер, артыыс, ырыаһыт, мелодист, тойуксут, саха фольклорун ырытааччы, тарҕатааччы Алексей Леонтьевич Попов айбыта. Кини 1923 сыллаахха ыам ыйын 25 күнүгэр Мэҥэ Хаҥалас оройуонун Дойдуунускай нэһилиэгэр күн сирин көрбүтэ. Өр кэмҥэ Саха музыкальнай-драматическай тыйаатырыгар артыыстаабыта, Майатааҕы норуот тыйаатырыгар режиссердаабыта, муусука, ырыа учууталынан үлэлээбитэ.

Мэҥэ Хаҥалас улууһун уонна Майа сэлиэнньэтин Бочуоттаах гражданина Алексей Леонтьевич төрөөбүт улууһун култууратын сайдыытыгар киллэрбит кылаата сүҥкэн. Дэлэҕэ да, ыкса алтыспыт, киниэхэ уһуйуллубут дьон ытыктаан кинини «Мэҥэ Хаҥалас култууратын таҥарата» диэн этиэхтэрэ дуо?!

Алексей Попов Аҕа дойду сэриитин кэмигэр Майатааҕы култуура дьиэтин уус-уран бэйэ толоруутун көхтөөх кыттыылааҕа этэ. 1945 сыллаахха «Табакам, айаннаа!» диэн бастакы ырыатын  матыыбын айыаҕыттан Алексей Леонтьевич мелодист быһыытынан айымньылаах үлэтэ саҕаламмыта. «Хара харах», «Ханна көрдүм этэ мин», «Тула өттум тула хаар», «Майа сайына» о.д.а. ырыаларын дьон-сэргэ уостан түһэрбэккэ ыллыыр.

«Аан маҥнай Илья Дорофеев «Табакам айаннаа» диэн хоһоонугар матыыбын айбытым табыллыбыта. Сонно тута бар дьон уостарыгар түһэрбиттэрэ.  Дьэ онтон тэбиэһирэн, аны Илья Чаҕылҕан «Дьоруой туһунан ырыатыгар» матыыбын айар киһи буоллум. Мин өйдүүрбүнэн, бу хоһооҥҥо элбэх киһи матыыбы айбыта. Ол эрэн, мин матыыбым норуокка иҥэн хаалбытынан бэйэбин дьоллооҕунан ааҕынабын», - диэн Алексей Попов кэпсээбитин Иннокентий Сосин «Кыайыыны уһансыбыт ырыалар» кинигэтигэр суруйбута.

«Герой туһунан ырыаны» Дьааҥыттан төрүттээх талааннаах ырыаһыт Евдокия Слепцова бэйэтин репертуарыгар киллэрэн ыллаабыта ырыа киэҥник тарҕанарыгар улахан көмөлөөх буолбута. Оччолорго араадьыйанан сахалыы ырыалары үөрэтэр биэриилэри ыыталлара. Биир оннук биэриигэ бу ырыаны үөрэппиттэрэ. Ол кэннэ ырыаны 1947 сыллаахха Саха АССР тэриллибитэ 25 сылыгар ананан тахсыбыт «Ырыанньыкка» киллэрбиттэрэ.

* * *

1945 сыллаахха И.Д. Винокуров-Чаҕылҕын уонна А.Л. Попов айбыт «Герой туһунан ырыалара» Кыайыыга кынаттыыр ырыа буолан дуораһыйбыта быйыл, Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх үбүлүөйүн сэргэ, 80 сыла буолар. Устуоруйа чахчытын кэпсиир, саха бастыҥ уолун уруйдуур ырыа өссө да өр сылларга ыллана туруоҕар саарбахтаабаппын.

Антонина НЕУСТРОЕВА

Хаартыскалар: hamlib.ru, эркээйи РФ