Уопсастыба

Олох кыра эрдэҕинэ Саҥа дьылга дьиэлэригэр араас уот чыпчыҥныы-чаҕылыҥныы оонньуура. Бэрэски сыта дьиэ иһин толороро. Уонна сүрдээх эрэллээх илиини өйдүүр. Ол илииттэн минньигэс дьаабылыканы күлэ-күлэ ытыран ылара хараҕар көстөн кэлэр. Улаатан истэҕин аайы ити илии чиргэл күүһүн, эрэллээх ытыһын суохтуур буолан иһэр.
Онтуон дьиэтигэр киирдэ, чуумпуттан соһуйда... Ким да суох... Дьиэ сөрүүкээбит... Үөрүөн билбэтэ, хомойуон билбэтэ... Ийэтэ?! Уол ыҥыра-ыҥыра ийэтин хоһун өҥөйдө, сиргэ ыһыллыбыт таҥас-сап сытар, ийэтэ суох... Онтон бэйэтин хоһун өҥөйөөт, чэпчээбиттии уһуутаата! Ийэтэ илиитигэр туох эрэ кумааҕытын туппут уонна кумуччу туттан утуйа сытар эбит. Онтуон өйдөммүттүү бэрт түргэнник аанын хатыы оҕуста. Билигин, дьэ, кими да киллэрбэттии оҥоһунна! Ас, баҕар, суох буоллун! Ийэм эрэ испэтин, хаһан эрэ остуоруйа кэпсиирин курдук олох кэлэрэ буоллар диэн төрдүс кылаас оҕото да буоллар, уолчаан эмиэ да оҕолуу, эмиэ да улахан киһилии толкуйдаах буолла. Оргууй аҕай хоһугар киирдэ, төҥкөйөн ийэтэ тыынарын иһиллээтэ, онтон сэрэниин-сэрэнэн кумааҕыны ылла. Көннөрү кумааҕы буолбатах, сурук эбит:
«Күндүттэн күндү чыычааҕым, көмүс далбарайым!
Бу сиргэ иккиэн бииргэ уот оттон олорон көрдүбүт. Олус да дьоллоох этибит. Билигин, мин эйиэхэ тэҥим суох. Киһи быһаҕаһа буолан баран, хайдах да эйигинниин сэргэстэһэр кыаҕым суох. Оҕом, Онтуонум мин мөлтөөбүппүн көрүөн баҕарбаппын. Оҕобут кыра эрдэҕинэ үчүгэй киһиэхэ кэргэн тахсарыҥ буоллар. Миэхэ хом санаама, дьоллоох буолуҥ. Эйиэхэ эрэнэбин. Эн доҕоруҥ Виктор».
Онтуон саҥата суох олордо, туран түннүк нөҥүө эмиэ араас уоту көрдө. Итиэннэ бу куоталаспыттыы сырсыакалаһар уоттарга аҕатын хараҕын көрүөх курдук тураахтаата, иэдэһин устун хараҕын уута быыстала суох сүүрдэ:
– Аҕаа, -- күөмэйигэр хомуок турда... Кыра эрдэҕинээҕи олоҕо төннөрүгэр чаҕылыҥнас уоттартан көрдөһө санаата.
Бу турдаҕына санныттан сылаас ытыс имэрийэ кууста. Уолчаан нарын тарбахтары ыыппаттыы ыга тутта, ийэтэ ытыырын көхсүнэн да турдар сэрэйдэ, биллэ...
-- Ийээ, сатаатар аҕам суох. Кини баара буоллар, атын олохтоох буолуом этэ, – суругу ийэтигэр уунна. Саҥа, харда суох. -- Ийээ, урукку курдук буолууй. Ыаллар ёлкалаахтар. Эн... Эн биир да киһини киллэримэ...
Ол турдахтарына ааны тоҥсуйдулар. Ийэ соһуйбуттуу уолун кууһа түстэ! Тыый, ийэм куттанан салыбырас буолла дии! Суох, мин куттаммаппын! Билигин үүртэлиэм диэн кытаанах санаалаах аанын диэки хардыылаата! Муодарҕыан иһин, ааны тэбиэлээһин, маатыралааһын иһиллибэтэ. Аан күрүчүөгүн төлө тардаат, Онтуон саҥа аллайда, кэннинэн тэйдэ:
– Саҥа Дьылынан! Саҥа Дьолунан! -- сүгэһэр муҥунан кэһиилээх Тымныы оҕонньор Хаарчаана кыыһынаан уонна мааскалаах дьон киирэн кэллилэр.

Дьиэ иһэ эмискэ үөрүүнэн, ырыанан туола түстэ! Бу кэһиигэ туох-туох суоҕай! Оннооҕор наһаа улахан да, наһаа кыра да буолбатах дьуолка-харыйачаан кытта баар! Ону бэрт түргэнник симээтилэр, аны илии илиилэриттэн тутуһан эргиччи хааман ыллаатылар, уоттаах-күөстээх харыйаларын сууллара да сыстылар. Онтуларыттан ордук күллүлэр. Бу кэмҥэ Онтуон ийэтин хараҕын далыттан сүтэрэн ылла, ону сэрэйбиттии, Хаарчаана таабырын таайтаран барда. Ол кэмҥэ ийэтэ бэйэтин хоһуттан фея мааскалаах дьахтары кытта тахсан кэллэ, сирэйэ сырдаан, сэргэхсийэн, тупсан хаалбытын көрөн Онтуон ыллыах, мэниктиэх, өрө көтүөх санаата кэллэ. Тымныы оҕонньор барарыгар илии тутуспутугар олус кытаанах эрээри, эрэллээх сүүрээн Онтуон сүрэҕэр тиийэ билиннэ. Саҥа дьыл аптаах тыына биир оҕоҕо эрэл кыымын уматта, биир ыалга тупсууну киллэрдэ. Бу киэһэ Онтуон ийэтинээн хаһан да куустуспатахтарын куустуһан, эмиэ да харах уулаах, эмиэ да мичээр арыаллаах өргө диэри сибигинэһэн кэпсэтэ сыппыттара.
Сарсыарда сүргэтэ көтөҕүллүбүт Онтуон тэлгэһэ хаарын күрдьэ сылдьан, иҥнэри түспүт буоста дьааһыгын аттыгар атах суола баарын көрдө. Кинилэргэ хаһан да хаһыат кэлбэт этэ, ол да буоллар уол көрөрдүү сананна уонна кэмбиэрдээх суругу хостоон таһаарда. Сурукка ийэтин аата баар. Сурук суруйар буолла да, ол киһи үчүгэй киһи диэн санаалаах Онтуон ыксаабыттыы аанын тэлэ баттаата! Сурук таһын көрөөт ийэтэ өрө уһуутаата, сүрэҕин туттубутунан тэмтээкэйдээн оронугар нэһиилэ тиийдэ... Онтуон бэрт түргэнник уу аҕалан ийэтин өйөөн олорон иһэртэ. Ол тухары уу-чуумпу... Ийэтэ бакыаты арыйар да кыаҕа суох, долгуйан уоһа бабыгырыыр, ибигирэс тарбаҕынан суругу бобута туппахтыыр. Онтуон саҥата суох сүрдээх күүскэ, соруммуттуу суругу эһи тардан ылла. Олус түргэнник арыйа баттаата уонна бастаан өрүһүспүттүү, онтон улам бытааран, сибигинэйэ былаастаан ботугуруу олордо:
«Күндү дьонум, дорооболоруҥ! Орто дойдуга олоххо эрэл баар эбит. Доҕоччугуом, миигин сүппүт дии санаама. Мин хоту тиийбитим, икки сылтан ордук тыын былдьаһыгар сыппытым. Ол кэмҥэ кырдьа баран эрэр Күндүүнэ диэн эмчити көрсүбүтүм. Мин турукпун көрөөт, эмтиэм, дьоҥҥор эргиллиэҥ диэбитэ. Мин бастаан итэҕэйбэтэҕим. Онуоха Күндүүнэ уолуҥ, кэргэниҥ туһугар олоруохтааххын диэн күүһүнэн сыл курдук илбийэн, тыл күүһүнэн эмтээбитэ. Эһигини санаабатах күнүм диэн суох. Онтон икки сыл курдук хайаҕа тахсан эмтэнэрбэр сүбэлээбитэ. Онно күн тахсыытыгар соһуллан-сыһыллан, эт-тирии элэйэн нэһиилэ тахсарым. Оннук күн алгыһын ыларым. Устунан араас хамсаныылары оҥорорго үөрэппитэ. Ол курдук дьарыктанан билигин киһи тэҥэ буоллум. Ыарахан этэ, хаста да аккаастана сыспытым. Хоту дойду айыы, ыраас санаалаах дьоно тула өттүбүттэн өйөөн-убаан маны ситистим. Мин эһигини кытары бииргэ олоруохпун, ыарахантан куттанан, куотар кэриэтэ барбыт олоҕум кэмин сотуохпун баҕарабын. Эһигини бу остуоруйа алыбын кэриэтэ күүстээх Хайалаахха аҕалыахпын баҕарабын. Манна барытын кэпсэттим, аны хайабыт да соҕотохсуйуо суоҕа. Үһүөн эмиэ биир кутаа уот тула олоруохпут. Онтуоммун хоту дойду мындыр үөрэҕэр уһуйуом, киниэхэ уолан киһи кэскиллээх санаатын иҥэриэм. Эһигини көһөрө тиийиэм. Сыллыыбын. Аҕаҕыт Бииктэр».

Онтуон бастаан тугу да өйдөөбөтө. Аҕата умнубатах! Аҕата баар! Тоҕо биирдэ да суруйбатаҕай?! Бу барыта өйүгэр кыайан киирбэт эбит! Кини күүтэрэ эбээт бу күнү! Бу аата суох элбэх сулустар аҕатын суолун сырдатан, харах уулаах этэр тылларын тиэрпиттэрин курдук санаан Онтуон уоскуйда:
-- Ийээ, мин аҕабын көрүөхпүн баҕардым. Суруйуохха, – диэт ийэтин кууһа түстэ.
-- Мин эмиэ көрсүөхпүн баҕарабын. Кинини кэмигэр тохтото сатаабатах эбиппин. Бэйэмсэх, бэйэтин эрэ иннин саныыр буолан барда дии санаабытым. – Ийээ, аҕам хайдах ол сиргэ тиийэн хаалбытый?
-- Кини олус улаханнык ыалдьыбыта. Кими да, тугу да истибэт буолбута.
-- Оттон мин аҕабын өлбүт дии саныырым... -- Онтуон умса көрөөхтөөтө.
-- Мин суохпуна хаһан эрэ бииргэ үөрэммит доҕоро кэлэн илдьэ барбыт этэ. Кэлбитим суоҕа, арай, били сурук сытара. Онтон дьон хас да киһи улуус киинигэр, пуорка көтөҕө сылдьаллар диэбиттэрэ, ол аата Дьокуускайга илтэхтэрэ. Биһигини ыла кэллэҕинэ, барытын истиэхпит. Мин эйиэхэ улааттаххына, кэпсиир санаалааҕым. Мин бастаан күүппүтүм, онтон эрэлим сүппүтэ, быраҕа барда диэбитим. Онтуон, миигин бырастыы гын дуу... Барыта ааһан эрэр дьылга хааллын. Бэҕэһээ Тымныы оҕонньор, Хаарчаана уонна Фея бу саҥа олоҕу бэлэхтээбит эбиттэр дии!
Иккиэн хаһан да иэйбэтэхтэрин иэйэн, түннүк нөҥүө күлүмүрдэс уоттар дьиримнэрин хоту дойду дьүкээбилигэр холуу көрөн турбуттара. Сэгэлдьийэ Чээлэй