Уопсастыба

Усуйаана

Күнүс икки саҕана массыынабыт Усуйаана сэлиэнньэтигэр этэҥҥэ аҕалла. Биһигини нэһилиэк баһылыга Софья Олесова көрүстэ. Эдэр баһылык ааспыт сыл күһүнүгэр буолбут быыбарга эрэллээхтик кыайан, билигин үлэтин тэтимнээхтик саҕалаабыт. Ол курдук, Софья Андреевна сэһэргээбитинэн, билигин Усуйаана сэлиэнньэтигэр 390 киһи олорор. Мантан 19-һуттан 35 сааһыгар диэри 115 ыччаттаах. Манна даҕатан эттэххэ, ыччат дьон дойдутугар төннөр, олохсуйар эбит. Бу билигин, ыччат дьон тыа сириттэн үөскэ талаһыылара үксээбит кэмигэр, үчүгэйин ааһан, кэскиллээх, инникилээх хапытаал буоллаҕа.

Олохтоохтор үксүлэрэ, ону сэргэ ыччат балыктааһынынан дьарыктаналлар. Барыта тоҕус балыгынан дьарыгырар кэпэрэтиип нэһилиэккэ үлэлиир. 2022 с. түмүгүнэн 419 туонна балыгы судаарыстыбаҕа туттарбыттар. Үксүн чыыр, күндүөбэй, майаҕас, быраҥаатта, муксун диэн балыктары бултууллар.

Сэлиэнньэҕэ сынньалаҥ киинигэр, оскуолаҕа уонна олохтоох дьаһалтаҕа сырыттыбыт. Оскуола Со­циалистическай Үлэ Дьоруойа Семен Горохов аатын сүгэр. Барыта 60-ча оҕо үөрэнэр. Биһиги Усуйаанаҕа сылдьар кэммитигэр, тоһуттар тымныы күннэр буоланнар, оҕолор дьиэҕэ үөрэнэр кэмнэрэ буолан биэр­дилэр. Ол эрэн, учууталлар оскуолаларыгар бааллар. Биһиги Андрей Федосеев диэн саха тылын учууталын кытары көрсөн сэһэргэстибит:

- 2010 сылтан саха тылын уонна литературатын учууталынан үлэлиибин. Сыромятниковтар диэн учууталлар династияларын биир салҕааччытынан буолабын. Эһэбит Петр Семёнович Сыромятниковтан саҕалаан биһиги династия барыта 520 сыл ыстаастаах учууталларбыт,– диэн Андрей Андреевич бэйэтин билиһиннэрдэ.

Салгыы нэһилиэк баһылыгын кытары сэлиэнньэ устун экскурсиялаатыбыт. Сынньалаҥ киинин аттыгар турар былаһаакканы былырыын олохтоох нэһилиэнньэ көҕүлээһинин өйүүр бырагыраама куонкурсугар кыайаннар, Ааартыка бастакы чинчийээччилэригэр уонна үлэһиттэригэр анаммыт сквер тутуохтаахтар эбит.

Нэһилиэк сүрүн дьарыга балыктааһын уонна таба иитиитэ буолар. Биһиги таба биригээдэтин салайааччытын Раиса Горохованы - Ыстаада Раятын дьиэтигэр тиийэн көрүстүбүт. Раиса Ивановна улууска, ону ааһан өрөспүүблүкэҕэ биллибит табаһыт, Норуоттар доҕордоһуулара уордьан кавалера Иван Горохов төрөппүт кыыһа буолар. Билигин ыстаадаларыгар 2500 табалаахтар.

- Табаһыт киһиэхэ, бастатан туран, тулуур, дьулуур ирдэнэр. Сырыытыгар сытыы киһи үчүгэй табаһыт буолар, – диэн табаһыт бастыҥ хаачыстыбаларын ааттаталыыр. Раиса Ивановна уонтан тахса сыл тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар исписэлиистээбит, билигин быыбардыыр хамыыһыйа бэрэссэдээтэлинэн үлэлиир.

- Биһиги нэһилиэктэн үлэни өрө туппут, үлэнэн үрдүк көрдөрүүлэммит дьоруой, уордьаннаах уонна үрдүк ситиһиилээх дьон үгүстэр. Кинилэр ааттарын үйэтитэр сыалтан, нэһилиэккэ биир үчүгэй түмэл тутуллара буоллар ыччат дьон көрө-истэ, ытыктыы улааталларыгар төһүү буолуо этэ, – диэн бэйэтин баҕа санаатын эттэ.

Маны таһынан, нэһилиэк сынньалаҥын киинигэр, хочуолунайга, маҕаһыыҥҥа сырыттыбыт. Түмүккэ дьаһалта дьиэтигэр баһылыгы кытары кэпсэттибит:

- Нэһилиэкпитигэр ыччат элбэх. Олохтоох ыччаттар араас идэни баһылаан төрөөбүт сирдэригэр кэлэн олохсуйаллар. Бу үчүгэй көстүү диэн сыаналыыбын. Сэлиэнньэ олохтоохторун ахсаана хаҥыыр, эдэр ыал элбиир. Ол эрэн, билиҥҥитэ, ыччат кыбартаалыгар тутуллубут саҥа дьиэлэргэ хочуолунай кыамтата мөлтөҕүттэн ититии ситимэ кыайан тардыллыбакка турар. Хочуолунайбыт толору кыаҕынан үлэлиир. Маны таһынан өрүс кытылын бөҕөргөтөр үлэни ыытар былааннаахпыт. Көрдүгүт ини өйдөөн, дьиэлэр үгүстэрэ уһун атахха, сыбаайаҕа түһэриллэн тутуллубуттарын. Ити, өрүс үрдүгэр турар буоламмыт, хас саас ахсын халаан уута ыларыттан итинник туттабыт. Кытылбытын бөҕөргөттөхпүтүнэ, кытыы турар тутуулар сиҥнэр кутталлара ааһыа этэ. Билигин сыллата биэс миэтэрэ курдук сиҥнэ турар, – диэн баһылык Софья Андреевна сэлиэнньэтин сүрүн кыһалҕаларын ааттаталыыр.

Кырдьыга, Усуйаана сэлиэнньэтигэр сылдьан ыччат дьон хото баарын бэлиэтээтибит. Баҕар алҕаһыым, ол эрэн, бэл, киин улуустарга ыччат дьон тыа олоҕуттан тэйэн, үөс сиргэ талаһар буолла диир кэммитигэр, Усуйаана сэлиэнньэтигэр ыччат дьон ититии ситимин тардыныытын, дьиэ туттуутун туһунан кэпсэтэрэ, туруорсара бу инникилээх, кэскиллээх курдук көрдүм. Ыччат дьон баар эрэ буоллаҕына, хайа да сэлиэнньэ, нэһилиэк инникилээх буоллаҕа.

Тумат

Тумат нэһилиэгэр күнүс тиийдибит. Бу Чондоон үрэҕин үрдүгэр турар чөкө сэлиэнньэ. Биһиги быраастар биригээдэлэрин кытары сылдьар буоламмыт, бастаан балыыһа дьиэтигэр тохтоотубут. Бу сиргэ аан бастаан үктэммит киһини дьиэлэр күүлэлэрэ хаарынан тибиллибиттэрэ олус дьиктиргэттэ.

Биһигини барыбытын (быраастар биригээдэлэрин уонна икки суруналыыһы) Сардаана, Юрий Томскайдар урбаанньыт ыаллар бэйэлэригэр олохтоотулар. Тумакка түөрт күн үлэлиэхтээхпит. Инньэ гынан, ыксаабакка, биирдиилээн дьону, тэрилтэлэр салайааччыларын кытта кэпсэттибит.

Биир бастакынан, сынньалаҥ дьиэтигэр тиийэ сырыттыбыт. СӨ култууратын үтүөлээх үлэһитэ Семен Дьяконов аатынан Тумат сынньалаҥын киинин дириэктэрэ Андриан Горохов иһитиннэрбитинэн, кулууп дьиэтэ 2011 с. нэһилиэнньэ күүһүнэн тутуллубут. Кулууп иһинэн 18 араас куруһуок үлэлиир эбит. Сылга 40-ча тэрээһин ыытыллар. Бастакы күнү көрсүү, табаһыт, балыксыт бырааһынньыктарын курдук ураты тэрээһиннэри ыыталлар эбит.

Салгыы оскуолаҕа сырыттыбыт. Тумат начаалынай оскуолата 1942 с. арыллан үлэтин саҕалаабыт. Оскуола 1986 с. тутуу эбит. Манна барыта 52 оҕо үөрэнэр. Дириэктэринэн Виул Ребров үлэлиир. Биһигини кытары оскуола учууталлара мустан сэһэргэстилэр.  Билиҥҥитэ кабинеттар аайы Интэриниэт холбоон, оҕолор үөрэнэллэригэр табыгастаах. Оскуоланы бүтэрбит оҕолор биир уратылара – төрөөбүт нэһилиэктэригэр үлэлии-хамныы, төннө сатыыллар эбит. Холобур, быйыл түөрт оҕо мэдиссиинэ идэтин бүтэрэн кэлиэхтээхтэр. БКЭ туттарыытыгар оҕолор, урукку сылларга курдук, улуус киинигэр Депутатскайга бараллар эбит (400-тэн тахса биэрэстэ ыраах). Онно тиийэн, сорох ардыгар 1,5 ый уһаан, тардыллар түгэннэр үөскүү сылдьыбыттар. Кэлин улуус салалтата ону болҕомтоҕо ылан, көһө сылдьар хамыыһыйа Хаһааччыйаҕа кэлэн, БКЭ-ни тутар буолбутун махтана аҕыннылар. Оскуола үлэһиттэрэ   лабораторнай кылаастар тиийбэттэринэн, оскуолаҕа эбии салҕааһын тутуутун туруорсаллар. Иитэр үлэҕэ дириэктэри солбуйааччы Людвария Слепцова кэпсээбитинэн, оскуолаҕа үҥкүү, ырыа, робототехника куруһуоктара, «ВИА» баар эбит. Оҕолор араас бэстибээллэргэ, куонкурустарга кыттаннар өрүү бириистээх миэстэҕэ тиксэллэр, лауреат, гран-при үрдүк аатын ылары ситиһэллэр. Маны таһынан, учуутал Октябрь Горохов көҕүлээһининэн, муос оҥоһуктары оҥорор, булт идэтигэр үөрэтэр куруһуок үлэлиир. Бу куруһуоктарга уолаттар сөбүлээн сылдьан булка, балыкка уһуйуллалларын туһунан кэпсээтэ.

Нэһилиэккэ «Тугутчаан» диэн ааттаах уһуйаан үлэлиир. 2009 с. тутуллубут 35 миэстэлээх уһуйааҥҥа 40 оҕо сылдьар. Сэбиэдиссэйинэн Екатерина Протодьяконова үлэлиир. Уһуйаан барыта 17 үлэһиттээх. Төһө да кыра буоллар, бэйэтигэр бэрт дьоҕус уһуйаан сэргэхтик олорор. Ханнык баҕарар тэрээһиҥҥэ төрөппүттэр бары кэлэн кытталлар, нэһилиэк дьаһалтата өрүү күүс-көмө буолар диэн уһуйаан сэбиэдиссэйэ Екатерина Николаевна махтанар.

Тумат нэһилиэгин тыа хаһаайыстыбатын исписэлииһинэн үлэлиир Евгений Слепцову кытары көрсөн, таба ыстаадатыгар тиийэн көрөр-истэр, кэпсэтэр баҕалаахпытын биллэрбиппит. Евгений Владимирович табалар билигин сэлиэнньэттэн лаппа тэйиччи сылдьалларын, хараал буолуо өссө да эрдэтин туһунан эттэ. Ол оннугар, сарсыныгар, ыстаадаттан быраастарга көрдөрүнэ кэлбит табаһыттары кытары көрсүһүүнү тэрийбитэ. Удьуор табаһыттар Ким Болтунов, Василий Колесов, Георгий Протодьяконов уонна эдэр биригэдьиир Семен Филиппов кэлэн таба иитиитин, көрүүтүн-истиитин туһунан сэһэргээтилэр. Тумат нэһилиэгэр билиҥҥитэ икки ыстаада таба баар эбит. 11 №-дээх биригээдэни Ким Алексеевич 2008 с. үлэлэтэр, онтон 2020 с. 3-с №-дээх биригээдэни эдэр, кэскиллээх киһиэхэ Семен Филипповка туттарбыттар. Табаһыттар бары «Таба Яна» тэрилтэ аннынан үлэлииллэр. Бу нэһилиэктэринэн сылдьыбыт кэммитигэр табаһыттар, олохтоохтор «Таба Яна» тэрилтэни бэрт истиҥник, махтанан ахталларын элбэхтэ иһиттим. Табаны көрүү уустук кэмэ сайыҥҥы бириэмэ буолар эбит.

- Сайынын табаларбытын муора кытыытыгар аҕалтыыбыт, онтон кыһынын Тумакка тиийэ тахсабыт. Тэллэйдээх дьыл таба ордук ыһыллар, тэллэйи батыһан төһө баҕар, ыраатыан сөп. Кэмигэр көрө сылдьан, хомуйтаан саҥа сирдэргэ көһөртүүбүт. Бөрө улахан суох. Биир эмэ кэллэҕинэ, ирдэһэн туран бултаан ылабыт. Таба атыыра тугут, хорой, үөҥэс, онтон дьэ атыыр буолар. Тыһыта - тугут, кычча, онтон тыһы таба дэнэр. Бэйэ таба сэттэ ый буолан баран төрүүр. Ол эрэн, кычча сылдьан эмиэ буоһанар түгэннэрэ баар буолаллар. Атыыр таба ахсаанын кэмигэр хонтуруоллуу сырыттахха итинник тахсыбат, – диэн биригэдьиир Ким Алексеевич сэһэргиир. Табаһыттар биир сүрүн кыһалҕалара уматык сыаната буолар.

- Инникитин субсидиялаах, чэпчэтиилээх уматык кэлэрэ буоллар, сырыы өттүнэн кэлии-барыы элбиэ, ороскуот аҕыйыа этэ, – диэн санааларын этиннилэр. Биир биригээдэ ортотунан уон туонна уматыгы туттар эбит.

Хаһааччыйа

Хаһааччыйа сэлиэнньэтигэр баһылык Виталий Анисимов көрүстэ. Виталий Александрович иһитиннэрбитинэн, билигин Хаһаачыйа нэһилиэгэр 1500-тэн тахса киһи олорор. Нэһилиэнньэ сүрүн дьарыга – таба иитиитэ уонна балыктааһын. Маны таһынан бүддьүөт, хааччыйар тэрилтэлэргэ үлэлииллэр. Нэһилиэккэ 10 дьокутаат быыбарданан, түөлбэлэринэн арахсан, нэһилиэнньэни кытта ыкса үлэлииллэр. Сүрүн кыһалҕа Интэриниэт ситимигэр, суол-иис тутуута буоларын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

- Өссө биир уустукка ыллардыбыт диэххэ сөп. Баһаары утары бохсуу ирдэбилинэн, дьон олорор сэлиэнньэтин тула полоса кэрдиитэ уонна булууктааһын ирдэнэр. Манна уустуга баар, биһиги сэлиэнньэбит ойуур булкаастаах туундараҕа турар. Эппиккэ дылы, үүнэр маспыт да кэмчи. Ону кэрдэн, өссө булууктаатахпытына, сэлиэнньэбит кытыытын тоҥо ирэн, кэлин олох да кутаҕа кубулуйуон сөп. Бу ирдэбилгэ сөбүлэспэккэбит учуонайдары, экология министиэристибэтин кытары үлэлэһэ сылдьабыт. Билиҥҥитэ Ирбэт тоҥу үөрэтэр институт түмүгүн ылан олоробут. Онно этиллэринэн ирбэт тоҥ араҥатын алдьаттахха, таҥнары дьайыы барара кутталлаах диэн бигэргэтэллэр, – диэн Виталий Александрович кыһалҕаны баарынан этиннэ.

Хайа да сиргэ, дойдуга тиийдэххэ ытык саастаах дьон өрүү сүбэ-ама, өй-санаа өттүнэн өйүү, такайа сылдьалларын көрөн киһи ордук үөрэр. Хаһааччыйа нэһилиэгин ытык киһитинэн, 92 саастаах Василий Николаевич Горохов буолар. Биһиги кинилиин кэпсэтэр дьолго тигистибит. Баһылай, төһө да сааһа ырааттар, өй-санаа, турук да өттүнэн бэрт сэргэх.

- Куораттан быраастар кэлбиттэригэр, көрдөрүнээри кэлэн олоробун. Олус үчүгэйдик көрдүлэр-иһиттилэр. Доруобуйам этэҥҥэ, сүүс сааспар тиийиэхпин сөп диэн эрэннэрдилэр, – диэн үөрдэр кэпсээннээх буолла, – Бэйэм тоҕус сааспыттан табаҕа сыстан үлэлээбитим. Онтон ыла, 1995 с. биэнсийэҕэ тахсыахпар диэри үлэлээбитим. Ол кэннэ, настаабыньык быһыытынан сүбэ-ама биэрэн кэллим. Үчүгэй үлэм иһин үстэ ВДНХ-ҕа барар чиэскэ тиксибитим. Табаһыт киһи табатын хараҕын харатын курдук харыстыахтаах. Былааннаахтык үлэлиэхтээх. Билигин улууска табабыт ахсаанын 30-тан тахса тыһ. тиэртибит. Бу үчүгэй көрдөрүү дии саныыбын. Кэмэ оннук эбитэ дуу, билиҥҥи ыччат тиэхиникэ көлөлөөхтөр. Бу кэлин охсуулаах буолуон сөп. Урут ыстаада ахсын, 150-ча көлүүр табалаах буоларбыт. Онон табаларбытын көрөр-истэр этибит. Ыччат тиэхиникэҕэ убанан, уматыгын, саппаас чааһын көһүтэн, бириэмэтин үгүстэ сүтэрэр. Хайаан да көлүүр табаны иитиэн, үлэлиэн-хамныан наада, – диэн Василий Николаевич санаатын үллэстэр, – Биир хомолтом, таба хаһаайыстыбатыгар өр сылларга сырабын уурбут, үлэлээбит киһи буоларым быһыытынан, куоракка дьиэ көрдөспүппүн өйөөбөтүлэр. Бу олорор да дьиэм өрөмүөннэммэтэ, – диэн кыһалҕатын этиммитигэр, биһиги үйэтин үтүө кэмнэрин үлэҕэ анаабыт аарыма кырдьаҕас иннигэр буруйдаах кэриэтэ сананныбыт.

Сарсыҥҥы күммүтүгэр оскуолаҕа тиийдибит. Дириэктэр Маргарита Окорокова кэпсиир:

- Оскуолабытыгар барыта 230-тан тахса оҕо үөрэнэр. 60-ча оскуола үлэһиттэрэ, о.и. 30-ча учуутал үлэлиир. Оскуолабыт кыараҕас буолан, оҕолорбутун икки сменанан үөрэтэбит. Бу куруоһуоктары, консультациялары ыытарга кэккэ мэһэйдэри үөскэтэр. Былырыын оскуолабыт 2023 с. хапытаалынай өрөмүөҥҥэ федеральнай бырагыраамаҕа киирбитэ. Онтон сотору буолаат, биллибэт биричиинэнэн, бырагырааматтан таһааран кэбиспиттэрэ. Онон, хомойон олоробут. Ол да буоллар оҕолорбут, учууталларбыт олус көхтөөхтөр.

Оҕолор үөрэнэ олорор кабинеттарынан сылдьан биири бэлиэтээтибит– үөрэнээччилэр уруоктарыгар төрүт таҥастарын таҥнан кэлэллэрэ ураты, кэрэ көстүүлээх буолар эбит. Кабинеттар бары аныгы ирдэбилгэ эппиэттиир ис тутуллаахтар, хас биирдии кылааска Интэриниэт ситимэ киирбит.

Салгыы уһуйаан дьиэҕэ тиийдибит. Сэбиэдиссэй Яна Портнягина көрүстэ. Билигин 55 миэстэлээх уһуйааҥҥа 63 оҕо сылдьарын, инникитэ бу уһуйаан дьааһыла дьиэтэ буолан турбутун туһунан кэпсээтэ. Төһө да кыра буоллар, уһуйааҥҥа аныгы технология көмөтүнэн оҕолору иитэллэр. Кыра оҕолор экран нөҥүө сэрээккэ оҥороллор, мультимедийнай тэриллэргэ толкуйдатар оонньуулары сэҥээрэллэр. Маны таһынан Хаһааччыйаҕа киэҥ-куоҥ, дириҥ устуоруйалаах түмэлгэ, киэһэтин ыччат хото мустар успуорт саалатыгар сырыттыбыт.

Нижнеянскай

Нижнеянскай бөһүөлэгэр СӨ Бырабыыталыстыбатын отчуоттуур мунньаҕар сырыттыбыт. Бу бөһүөлэк дьонун ахсаана Сэбиэскэй Сойуус саҕана муҥутаан 2500 киһиэхэ тиийэ сылдьыбыт. Улахан өрүс пуортаах буолан, Дьааҥы өрүс сүнньүгэр сытар үс улууһу, ону тэҥэ байытар кэмбинээти хааччыйан олорбут эбит. Билигин 180 киһилээх, орто оскуолалаах уонна уһуйааннаах. Отчуокка буолан, кэлбит дьон үксүн кыһалҕаларын этиннилэр. Ол курдук, сыана ыараханын, салгынынан, сиринэн айан-сырыы аҕыйаҕын, Интэриниэт ситимэ суоҕун туруорустулар. Маны таһынан, почта сырыыта мөлтөҕүн, хомунаалынай өҥө төлөбүрүн сыаната үрдүгүн аҕыннылар. Бырабыыталыстыба отчуоттуур бөлөҕүн кыттыылаахтара нэһилиэнньэ этиитин барытын болҕомтоҕо ылан, инникитин киирбит этиилэринэн ыкса үлэлэһиэх буолан эрэннэрдилэр. Сөп ээ, үөс сиртэн хас эмэ тыһыынчанан биэрэстэ ыраах сытар дьон муунтуйаллара, санааҕа, кыһалҕаҕа ыллараллара баар суол. Ардыгар ол этиилэрэ кытаанахтык иһиллэн, чахчы, дьиҥ кыһалҕаттан тахсар буолан эбитэ дуу, өйгө-санааҕа сүппэттик иҥэр. Мунньах бүтүүтэ аҕам саастаах дьахтар санаатын үллэһиннэ:

- Тоокколоруом, ити аһары саҥардылар, эттилэр диэн хомойор, хоргутар буолаайаҕыт. Биһиги манна уһук сиргэ бэйэбит-бэйэбитигэр олороохтуубут. Сорох ардыгар умнулуннубут дуу дии саныахпытыгар дылы. Дьиҥэр, маннык ыраахха аҥардас санаабытын истэ кэлэргит да улахан махтал, – диэн эппитэ, бу сир чахчы чиэскитин, кэлэргэ-барарга уустуктардааҕын туоһулуур.

Уус Куйга

Күнүс Уус Куйгаҕа тиийдибит. Бүгүн чэйтэн киэһэ командировкабыт бүтэн Дьокуускайдыахтаахпыт. Бэрт суһаллык дьаһалта дьиэтигэр сылдьан, бөһүөлэк баһылыга Варвара Валериевна Сергееваны кытта көрсөн кэпсэттибит:

-Бастатан туран, Уус Куйга Аартыка үс улуустарын аһынан-үөлүнэн, уматыгынан хааччыйар киин быһыытынан биллэрэ. Сэбиэскэй кэмҥэ муҥутаан 5500 кэриҥэ киһи олохсуйан олорбута. Билигин 600-кэ киһи олорор. Үгүстэр бүддьүөт биитэр хааччыйар тэрилтэлэргэ үлэлииллэр. Ол эрэн, кэлин сэргэхсийии баран эрэр диэххэ сөп. Билигин кыра кыамталаах атомнай станция тутуутун үлэтэ ыытыллыахтаах. Ону тэҥэ, аэропорт кэҥэтиитин үлэтэ барыахтаах. Инньэ гынан, инники өттүгэр сайдыы барыа дии саныыбын, – диэн Варвара Валериевна кэпсээтэ.

Уруккута улахан, куораттыы тииптээх бөһүөлэк үгүс дьиэлэрэ быраҕыллан, дьон олорбот буолбута быданнаабыт. Ол да буоллар, кэлии-барыы баар эбит. Өссө да сэргэҕин сүтэрэ илик сир, тугу эрэ кэскиллээҕи кэтэһэр курдук...

* * *

Уонча күн Усуйаана улууһун нэһилиэктэринэн, бөһүөлэктэринэн сылдьан, Аартыка дьонун-сэргэтин кытта ирэ-хоро кэпсэттибит, санааларын, кыһалҕаларын иһиттибит. Туох да диэбит иһин, хоту сир киһитэ тулуурдаах, кыраҕа ымыттыбат киэҥ көҕүстээх эбит диэн түмүккэ кэлэҕин. Бу ордук төрүт дьарыктарын ыһыктыбакка, өрө тутан олорор сирдэргэ хото биллэр эбит. Салгыы Усуйаана улууһугар сырыыбыт туһунан биирдиилээн дьону кытта кэпсэппиппитин сиһилии суруйуоҕум.