Уопсастыба

Бары күүһү — тыа сирин сайдыытыгар

Биир оннук былаһаакканан аан бастакытын ыытыллар «Аартыка уонна тыа сирэ: хас биирдии киһиэ­хэ табыгастаах олоҕу» мунньах буолла. Тэрээһин Ил Дархан инновационнай менеджменин Үрдүкү оскуолатын базатыгар тэрилиннэ. Өрөспүүбүлүкэ тыа хаһаайыстыбатын уонна Аартыкатааҕы улуустарын сайыннарыы боппуруостарын ырыттылар, ол иһигэр хаарбах дьиэттэн көһөрүү бырагырааманы, тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын оҥорон таһаарааччыларга судаарыстыбаттан өйөбүллэри, сибээс тупсарыытын, аска-үөлгэ куттала суох буолуу тэрийиитин, о.д.а. Мунньах кыттыылаахтара тыа сиригэр олоҕу араас бырагыраамаларынан, национальнай бырайыактарынан өйүүр суоллары тобуллулар.

Бу көдьүүстээх буоппуруостары ырытыыга Ил Түмэн Тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин, министиэристибэлэр бэрэстэбиитэллэрэ, департаменнар салайааччылара, оройуон баһылыктара, уопсастыбаннас кыттыыны ыллылар.

- Тыа сирэ - бу дойдубут стратегическэй сүрүн өрөсүүрсэтэ. Ол эрээри, күннээҕи кыһалҕа быһаарыллыбата, олорорго ыарахан усулуобуйабыт, тырааныспар инфраструктурата, сибээс хаачыстыбата мөлтөҕө сайдыы тэтимнээхтик барарын атахтыыр, - диэн СӨ Уопсастыбаннай балаататын тыа сиригэр, агробырамыысыланнай комплекска уонна олохтоох салайыныыга хамыыһыйатын бэрэссэдээтэлэ Сергей Сюльскай бэлиэтээтэ.

Кини иһитиннэрбитинэн, бүтэ­һик биэрэпис түмүгүнэн өрөс­пүүбүлүкэҕэ тыа сирин олохтоохторун уопсай ахсаана 330 тыһ. куоһарбыт. Кинилэр нэһилиэктэргэ уонна улуус кииннэригэр олороллор. Бырыһыанынан ылан тэҥнээтэххэ, өрөспүүбүлүкэ олохтооҕун уопсай ахсааныттан 33,2%-нын ылар. Оттон 10 улахан нэһилиэктэригэр - 23,6%.

Ил Түмэн Тыа сиригэр уонна аграрнай бэлиитикэҕэ сис кэмитиэтин бэрэссэдээтэлэ Андрей Находкин уопсастыбаннас үлэтэ сайдарыгар маннык былаһааккалар салгыы үлэлииллэригэр махтанна. Дойду үрдүнэн сатыылаабыт уустук бэлитиичэскэй-экэнэмиичэскэй балаһыанньаҕа үлэ хаамыытын туһунан билиһиннэрдэ.

- Ил Дархан Айсен Николаев быйыл Үлэ сылын биллэрбитэ олус тоҕоостоох. Биэс сыл устата Ил Дархан, бырабыыталыстыба, Ил Түмэн, өрөспүүбүлүкэ уонна улуустар салалталара хаһан да буолбатах уустук быһыы-майгы балаһыанньатыгар үлэлииллэр. Ону биһиги өйдүүр кэммит уолдьаста. Туох да буолбатаҕын курдук сылдьыбакка, инникини сылыктаан үлэбитин-хамнаспытын дьаһаныахтаахпыт, – диэн туран Андрей Находкин биэс сыл устата ыытыллыбыт үлэлэр сорох хайысхаларын сырдатта.

Бастатан туран, Ил Дархан Айсен Николаев тыа хаһаайыстыбатын салаатын сайыннарыыга саҥа мэхэньиисимнэри киллэрбитин туһунан эттэ. Иккиһинэн, Ил Түмэн дьокутааттара улуустарынан тыа хаһаайыстыбатыгар боломуочуйалары биэриигэ сокуон барылын ылыммыттарын кэпсээтэ. Ол түмүгэр, судаарыстыбаннай бырагырааманан  тыа хаһаайыстыбатын үбүлээһинэ биллэрдик үрдээбит.

- Бэйэбит киллэрэр дохуоппут үбүн-харчытын тэҥнээн көрдөххө, тыа хаһаайыстыбатыгар судаарыстыбаннай бүддьүөттэн 10%-на бэриллэр - бу дотациялары аахпакка туран. Үбүлээһин субсидията улуустарынан кэмигэр тиийэр. Судаарыстыбаннай бырагыраамаҕа олоҕурар үп-харчы 60%-на быһаччы тыа сиригэр бэриллэр, - диэн Андрей Находкин бэлиэтиир.

«Тыа сирин биир кэлимник сайыннарыы» судаарыстыбаннай бырагыраама туһунан кэпсээтэ. Ол курдук, 2019 сылга диэри тыа хаһаайыстыбатын салаатын өйүүр биир бырагыраама баар эбит буоллаҕына, билигин икки бырагыраама үлэлиир.

- Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы бырагырааматынан быйыл 14 млрд 200 мөл. солк., манна эбии тыа сирин биир кэлимник сайыннарыыга 2 млрд солк. көрүлүннэ. Барытын холбоон аахтахха, өрөспүүбүлүкэ бүддьүөтүттэн 16 млрд солк. тахса суумалаах үп-харчы тыырылынна. Холобур, 2018 сыллаахха 10 млрд солк. этэ.  СӨ Бырабыыталыстыбата тыа сиригэр ыччат олохсуйарыгар, оҕо төрөөһүнэ элбииригэр, хамнас үрдүүрүгэр, төрүт дьарык баар буоларыгар үлэлэһэр. Ол эрэн, сайдыы урутаан иһэр. Бырабыыталыстыба отчуотун ылан көрдөххө, ФАП-тарга биэлсэрдэр, улуус кииннэригэр чопчу хайысхалаах быраастар тиийбэттэр. Кэккэ биридэмиэттэргэ учууталлар суохтар, — диэн уустук балаһыанньаны ырытарга ыҥырда.

— Тыа хаһаайыстыбатын салаатыгар эмиэ кэккэ ыарахаттар бааллар. Ол курдук, сопхуостар ыһыллыбыттара номнуо 30-тан тахса сыл ааста. Билиҥҥитэ сылгыны, сүөһүнү урукку сопхуос үлэһиттэрэ көрөн иитэллэрэ кистэл буолбатах. Ыччат тыа сиригэр үлэлии тиийэр эрээри, хаһаайыстыба бытааннык тэриллэр, ол миэстэтигэр сир учаастага суоҕуттан. Учаастага суох хаһаайыстыбалар граннарга кытталларыгар ыарахаттары, харгыстары көрсөллөр. Бу эмиэ толкуйдатар диэтэ кини.

Итини этэн туран, Андрей Находкин Ил Түмэҥҥэ хас биирдии сис кэмитиэт тыа сирин олоҕо-дьаһаҕа тупсарын туһугар үлэлиирин ыйда:

— Иннибит диэки хардыылыыбыт. Арассыыйа эрэгийиэннэригэр сылгыны үөрдээн иитиигэ маҥнайгы күөҥҥэ сылдьабыт. Тыа хаһаайыстыбатын валовай бородууксуйатын кээмэйинэн Саха Сирэ Уһук Илин федеральнай уокурукка үһүс миэстэҕэ турар. Биэс сыл иһинэн, валовай бородууксуйа кээмэйэ 3 млрд солк. улаатан 29 млрд солк. тэҥнэстэ. Бородууктанан хааччыллыыбыт эмиэ кыралаан үрдүүр. Улуустарынан тиэрдиллэр субвенция кээмэйэ 4 млрд солкуобайтан 6 млрд солк. диэри улаатта, өссө эбии үрдүөхтээх. Онон, бүгүҥҥү күн кэпсэтиитэ тыа сирин өйөбүлүгэр туһалаах идиэйэлэрдээх буолуо диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.

Ийэлэр өрүү инники күөҥҥэ

Гражданскай пуорум чэрчитинэн, «Хас биирдии ийэни истиэххэ» диэн өрөспүүбүлүкэтээҕи ийэлэр мунньахтара буолла. Тэрээһини СӨ Уопсастыбаннай балаатата уонна СӨ Ыччат дьыалаларыгар, социальнай коммуникацияларга министиэристибэтэ тэрийдилэр. Сугулааҥҥа дьахтар, ийэ оруолун үрдэтиигэ туһуламмыт былаһааккаҕа икки хонуктаах үлэ барда. Биэс хайысханан ийэлэр аныгы кэмҥэ дьахтар оруолун ырыттылар, араас бырайыактары бэлэмнээтилэр.

СӨ Үлэҕэ уонна социальнай сайдыыга миниистирэ Елена Волкова өрөспүүбүлүкэ ыраах сытар улуустарыттан тиийэ ийэлэр көхтөөх кыттыыны ылбыттарыгар махтанна. Бүгүҥҥэ күҥҥэ дьахталлар экэниэмикэ араас эйгэтигэр үлэлииллэрин бэлиэтээн туран, 2023-2030 сылларга дьахталлар интэриэстэригэр ылыллыбыт национальнай стратегия тула кэпсэтии тахсарыгар, үлэ торумнанарыгар баҕарда:

- Саха Сиригэр дьахталлар уопсастыбаннай тэрилтэлэрин сойууһа, «Дьүөгэлэр», «Арассыыйа ийэлэрэ» курдук бастыҥ уопсастыбаннай хамсааһыннар бааллар. Былырыын Ийэ сылыгар бу уопсастыбаннай тэрилтэлэр ийэ оруолун үрдэтиигэ көхтөөх үлэни ыыппыттара уонна күн бүгүн кэскиллээх бырайыактары олоххо киллэриигэ инники күөҥҥэ сылдьаллар.

Дэлэгээттэр А.Е. Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй аатынан Норуоттар доҕордоһууларын дьиэтигэр Ийэ дойдуга бэриниилээх буолууга туһуламмыт санаа атастаһыытын былаһааккатыгар үлэлээтилэр. Тэрээһин пленарнай мунньаҕынан түмүктэннэ.

Пуорум инники үлэлэри торумнуур

Пуорумҥа Амма улууһуттан 33 киһилээх дэлэгээссийэ кытынна. Покровка нэһилиэгиттэн үс киһи кэллэ. Социальнай боппуруостарга улуус баһылыгын солбуйааччы Любовь Богданова мунньах түмүгүнэн бу курдук кэпсиир:

— Сыл ахсын ыытыллар пуорум үлэҕэ-хамнаска торумнары биэрэр, дьон сомоҕолоһоругар төһүү күүс буолар. Улууспутуттан 33 киһи буолан талыллан кэллибит. Бары көхтөөх уопсастыбанньыктар. Биһиги нэһилиэкпититтэн икки дьахтар сэбиэтин бэрэстэбиитэллэрэ кэллилэр. Үс сүрүн хайысханан үлэлээтибит. Маны тэҥэ, тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы боппуруостарыгар, кэммиэрчэскэйэ суох тэрилтэлэр грант суруйарбытыгар, эбии үбү-харчыны ыларбытыгар туһалаах кэпсэтиилэр аастылар. Тус бэйэм санаабар, эр дьонтон хаалсыбакка олох-дьаһах араас эйгэтигэр дьахталлар күүскэ үлэлиибит. Бу салҕаныахтаах. Аныгы кэмҥэ оҕону сөптөөхтүк  иитии боппуруоһа сытыытык турар, ийэттэн, дьиэ кэргэнтэн тутулуктаах. Тыа сиригэр олорорго усулуобуйата тупсаҕай буолара ир­­­­дэнэр. Маныаха үлэ хайдах барыахтааҕын туһунан олус интэриэһинэй кэпсэтии таҕыста.