Уопсастыба

Сарсыарда күн кылайа тахсыыта, кылгас сайыҥҥы түүнү ahapбыт от-мас сэргэхсийэ быһыытыйда. Ойуур иһигэр чыычаахтар чыбыгырастылар, ол-бу диэки ас көрдөөн көтөн тырыкынастылар.

Дэриэбинэ баһыгар ойдом турар дьиэттэн биир эдэр киһи таҕыста. Бу орто уҥуохтаах киппэ соҕус киһи сарсыардааҥы сөрүүн салгыны толору эҕирийэн кэбиһэ-кэбиһэ, аҕыйахта хамсанан тыыллаҥнаан ылла уонна сирэйин тымныы уунан ньуххайдана түһээт дьиэҕэ киирдэ. Бу Бүөтүр диэн сопхуос отделениетын суоппара. Кини бүгүн ыраах нэһилиэккэ барыахтаах, онон эрдэ туран хомуна сылдьар. Сып-сап курдук чэйдээт, дьоно тура иликтэринэ, айаныгар турунна. Бэҕэһээҥиттэн көрүллүбүт, бэлэм турар массыынаҕа киирэн күлүүһүн уган, эрийэрин кытта өрө бирилии тустэ.

Бөһүөлэк кэннигэр хаалла, массыына айан суолугар киирдэ. Суол икки эҥэригэр үүммүт оттор-мастар сыыдам соҕустук элэҥнээн кэннигэр хаалан истилэр. Иннигэр саҥаттан саҥа сирдэр арыллан көһүннүлэр. Бааһыналары алаастар солбуйдулар, онтон тыа быыстаах ырааһыйалар элэҥнээтилэр.

Күн үөһэ ойдо. Бүөтүр айаннаабыта син балайда буолла. Биир сиргэ кэлэн массыынатын тохтотто. Таһырдьа тахсан, сиһин көннөрө таарыйа төттөрү-таары хаамыталаата. Онтон күөх окко сытан эрэ ону-маны одуулаһа-одуулаһа, табаахтаата. Сотору соҕус эмиэ айаныгар турунна. Мантан антах суола куһаҕан, онон бытаарарга тиийэҕин. Массыына тыа быыһынан айан суолунан баран истэ. Бүөтүр иһирик ойуурунан айаннаан иһэн, арай, көрө түспүтэ суол ойоҕоһугар турар эргэ төҥүргэс анныгар туох эрэ кытарымтыйан көһүннэ. Суоппар бастаан саһыл дии санаата, онтон өйдөөн көрбүтэ эһэ оҕото эбит. Массыынатын тохтото биэрдэ. Олус куттаммыт эһэ оҕото төҥүргэс анныгар симиллиэҕинэн симиллэн сытар эбит. Xahaн да көрбөтөх кыыла, киниэхэ хараара сабырыйан, тыаһаан-ууһаан субу тинйэн кэлбитэ кырдьык дьулаан суол буолуохтаах. Кабина иһиттэн Бүөтүр ойон таҕыста. Кини чугаһаан ийэ эһэ суолун көрдө да эһэ оөотугар ыга сүүрэн тиийдэ уонна сабырҕаҕыттан харбаата. Онтуката мөхсөн үөһэ-аллара эккирээтэ, баппаҕайынан, атаҕынан охсуста. Бүөтүр ону ол диэбэтэ, өрө ыйаан илдьэн кабина иһигэр бырахта уонна тула өттүн көрүөлээтэ. Арай ыраах талах быыһыгар туох эрэ барчаланар тыаһа иһилиннэ. Өр буолбата: от-мас нэлэс гына түһэргэ дылы гынна, сүр улахан эһэ ойон таҕыста. Бүөтүр кылана түһээт, массыына иһигэр ойон киирдэ. Ускуораһын холбуу оҕуста да, массыына иннин диэки түһүнэн кэбистэ. Арай кэннигэр туох эрэ кырдьыгыныыр саҥатын иһиттэ. Кабина кэнники түннүгүнэн көрбүтэ, доҕоор, эһэтэ куусапка ойон тахсан баран, түөрт атаҕынан кыайан дугуммакка үҥкүрүйэ сылдьар эбит. Суоппар ыксаата, гаһын эбэн массыынатын түргэтэтэн биэрдэ. Тыа суола биллэр: эргиирэ-мускуура, олоруттаҕаһа-боллоруттаҕаһа, массыына түргэнник айанныыр буолан эһэ сахсылла-эккирии истэ: түөрэ-таары түһэр, сорунан oxcyha туран ойоҕоһунан, умса барыталыыр. Кыыһырбыт омунугар ырдьыгынаан көрөр да, туһа тахсыбат. Оттон Бүөтүр хараҕа суолтан арахсыбат: хайдахтаах да суол кэллэҕинэ бытаарбат. Массыыната алдьанан, умуллан тохтоотоҕуна кыыһырбыт эһэ кабинаны алдьатан, Бүөтүр төбөтүн хайа охсуо турдаҕа – оҕотун былдьаппыт эһэ ууга-уокка киирэрин кэрэйбэт.

Бүөтүр өлбөт сүбэтин була истэ. Эһэ оҕотун ылбытын кэмсиннэ да, xahaн да хайыай? Суоппар санаата эрэ массыыната алдьаммата биитэр куһаҕан суолга буксуйбата эрэ буоллар диэн. Хаста да эһэ оҕотун ылан, таһырдьа быраҕыан санаталаата да, массыына айаныгар буолан ийэ эһэ өйдөөн көрүө суоҕа дии санаата. Ыpaahыйаҕа, көнө сиргэ таҕыста. Массыына түргэтээтэ, ол оннугар сахсыйбат буолла. Эһэ түөрэ-таары үҥкүрүйэн баран, дьэ тирэҕин булунна. Икки баппаҕайынан кабина кэннинээҕи куусап хаптаһыннарыттан ыга тутуста, икки атаҕын аччаччы тэбиннэ уонна турбута-турбутунан айаннаан истэ. Ити курдук истэхтэринэ эмиэ куһаҕан суол кэллэ. Массыына өрө сахсыллан барда. Эһэ тутуһуоҕунан ыга тутуста, мөхсөр кыаҕа суох буолла.

Бүөтүр куттаныы бөҕөнү куттанан, тиритии бөҕөнү тиритэн, улаханнык ыксаан иһэн, бөһүөлэк бастакы дьиэлэрэ көстүбүттэригэр дьэ «hyy» гынна. Кини кабинатын түннүгүн ahaн кэбистэ уонна хаһыы бөҕөнү түһэрдэ: «Дьонноор! Эһэ! Быыһааҥ-абырааҥ!» Хата кинини биир да киһи сэҥээрбэт, ыраахтан туораан биэрэллэр. Биир ыт суол ортотугар сыламныы сытабын диэн, чуут бэйэтин былдьата сыста, туора ойдо. Онтон туох эрэ сытын ылбыттыы, олоотоон баран, үрэ-үрэ массыына кэнниттэн түһүнэн кэбистэ.

Биэрэк үрдүгэр ыскаамыйаҕа үс иллэҥ оҕонньор табаахтыы олороллоро. Арай кинилэр көрдөхтөрүнэ, бөһүөлэк суолун устун хара быылы өрүкүтэн, массыына үөһэ-аллара түһэн иһэр, дьүүлэ-дьаабыта биллибэт хаһыы иһиллэр. Оҕонньоттор сэҥээрэн сэргэҥнэһэ түстүлэр, биир кырдьаҕастара Хонооһой оҕонньор туран чарапчыланан көрдө уонна: «Хайа, доҕоор, киһибит сырыыта тоҕо холуонай?» -- диэтэ. Ити икки ардыгар массыына аттыларынан элэс гынан ааста.

– Киһибит бадаҕа итирик ээ, өссө ырыалаах буола-буола, – диэн Хонооһой мөҕүттэ туран эмискэ саҥа аллайа түстэ. – Бай да доҕор, көрүҥ эрэ, куусабар киһилээх буолбат дуо? Бу Бөтүрүөп куйааһыгар туох саҕынньаҕын кэппит киһи турарый ээ?

– Чэ, чахчы итирбиттэр! Үчүгэй аҕайдык сэбиэккэ ыҥыран тос маастарын биэрбэттэр ээ! – диэн тыл кыбытта кыра хатьҥыр Ыстапаан оҕонньор.

Үс кырдьаҕас массыынаны кэнниттэн көрөн хааллылар. Бүөтүр төһө да бөһүөлэккэ киирбитин иһин, тохтуура сатаммат, эһэ алдьархайы оҥоруо. Аны туран бөһүөлэгэ бүтэн барда. Ол иһэн көрдөҕүнэ, биир ойдом турар дьиэ сарайыттан буруо бургучуйар. Бүөтүр өр толкуйдуу барбата, массыынатын туора салайаат, уһаайбаны эргийэ көтүттэ. Кини бу ыалтан арахсыбат санааны ылынна. Хас да эргиири оҥордо. Хаптаһын күрүө биир муннуга тоҕу барда. Уонтан тахса ыт онтон-мантан ыстанан кэлэн үрбүт үрбүтүнэн, ырдьыгынаабыт ырдьыгынаабытынан массыына кэнниттэн сырыстылар. Күдэн бөҕө өрүкүйдэ, айдаан бөҕө буолла.

Ити кэмҥэ дьиэҕэ, үйэлээх сааһыгар булдунан дьарыктаммыт, Лэгэнтэй оҕонньор күнүскү аһылык кэнниттэн оронугар тиэрэ түһэн утуйа сытара. Ол сыттаҕына киһи хаһыыта, массыына тыаһа, ыттар үрүүлэрэ барыта айдаан бөҕө буолан дьиэни тула көппүтэ. Туох айылаах буоллаҕай диэн оҕонньор таһырдьа ыстанан тахсыбыта арай, биир массыына тэлгэһэни төгүрүччү сүүрдэ сылдьар эбит. Күрүө биир эҥэрэ тоҕу барбыт. Сууйуллан куурдулла ыйаммыт таҥастар буорга субуллан хаалбыттар. Ыксаабыт кууруссалар ханна барыахтарын билбэккэ төттөрү-таары сүүрэллэр. Лэгэнтэй улаханнык абарда, кыыһырда.

Онтон оҕонньор «эһэ-эһэ!» диэн хаһыыны иһиттэ. Быыл быыһынан куусабы көрбүтэ, кырдьык, эһэ турар эбит. Лэгэнтэй дьиэҕэ сүүрэн киирэн, саатын хабан ылан ботуруон угунна, ыстанан таҕыста. Массыына өссө биирдэ эргийиитигэр эһэни кыҥаан баран, түҥнэри ытан түһэрдэ. Массыына тохтуу биэрдэ, табыллыбыт эһэ аллара суулунна, онуоха ыттар кэлэн үрдүгэр түстүлэр. Массыына иһиттэн дэлби тириппит, уҥуоҕа халыр босхо барыар диэри куттаммыт Бүөтүр тахсан кэллэ. Лэгэнтэй ыттары үрүө-тараа үүртэлээтэ. Онтон-мантан дьоннор сырсан кэллилэр. Yмүөрүһүү буолла. Дьон туох буолбутун, дьиҥин-чахчытын билээрилэр Бүөтүртэн саҥа ыйыталаһан эрдэхтэринэ, кабина иһиттэн эһэ оҕото мөкүрүйэн түстэ. Хас да дьахтар хаһыытаһа түһээт, туора ыстаннылар. Онон туох буолбутун сэрэйдилэр, онуоха эбии суоппар быһыта-орута да буоллар туох буолбутун сэһэргээтэ.

Итини истэн баран дьон айдаара түстүлэр, Бүөтүрү сэмэлээн бардылар. Ким кэлэйэр, ким мөҕөр саҥата онтон-мантан иһилиннэ. Уол төбөтүн умса туттан, дьон иннигэр сукуллан турда.

«Хотугу сулус» – 1984 сыл, 12 №.