Сэргээ

Биирдэ маннык буолбута

Оччолорго субуотаҕа устудьуоннар уопсайдарын аайы дискэтиэкэнэн түмүктэнэр тематическай биэчэрдэр буолааччылар. Аакка-суолга киирбит Сэргэлээх барахсан таптаһар паараларынан туолааччы. Актыбыыс устудьуоннарга атын уопсайтан икки киһини ыҥырарга ыҥырыы сурук бэриллээччи. Биир сааскы үтүө күн биһиги, түөрт кыыс, ыҥырыы сурук тутаммыт, олорор 18-с куорпуспутуттан бу көстөн турар 17-с куорпуска көтө-дайа баран истибит. Самналлыбыт икки этээстээх дьиэлэр аттыларынан, бадарааны тумнан туора-таары быраҕыллыбыт далаһа мастарынан ойуоккалаан истэхпинэ, куһаҕан баҕайы “харк” гынар тыаһы кытта, хаадьах ойдум, туруйалаан ыллым. Эргиллэ биэрэн, быһа симпит харахпын сэгэтэн көрбүтүм, далаһа мас быыһыгар аҥар соппуоскам туллубут хобулуга чороллон тураахтыыр.

Тула уу чуумпу сатыылаата, дьүөгэлэрим иэнэ суох иэдээн буолбутун сэрэйэн, мин диэки тыыммакка даҕаны көрөн тураахтыыллар. Өлүү түбэлтэлээх уолаттарбыт, кэтэһэ сылдьар дьон, уопсай түннүгүнэн көрөн үөрэн, хаһыы-ыһыы бөҕөлөр. Төннөн атах таҥаһын уларыттыаҕы, биэчэр үөрүүлээх чааһыгар сылдьыбатах киһини дискэтиэкэҕэ төрүт киллэрбэт, баахта аанын хатаан кэбиһэр суруллубатах сокуон баар этэ. Алта чаас буолара аҕыйах мүнүүтэ хаалан уолаттарбыт ыксатан хаһыытаан олороллор, айахтара биир кэм оп-оҥоҥнос. Ыксал буолла.

 – Чэ, бу курдук атаҕым төбөтүгэр да сылдьыам, күлүөс бүрүүкэм уһун, киэҥ, хобулук суоҕун көрдөрүө суоҕа, – диэтим да, иннибит диэки түһүнэн кэбистибит. Бастаан утаа атах төбөтүгэр сылдьар туох да ыарахана суох курдуга. Тыл этэр кэмнэригэр син эркиҥҥэ сыстан турдум. Онтон доҕоор, дискэтиэкэ буолбутугар, олох табыгаһа суох быһыы-майгы арыллан таҕыста диэбэккиэн. Эрчимнээх муусукаҕа өрө тэбэ-тэбэ, эриллэҥнээри эстэн таҕыстым. Өр-өтөр толкуйдуу барбакка, иккис хобулукпун эмиэ туура тэбэргэ сананным. Араастаан туора-таары үктэнэ, уһаты-туора тэбэн көрөбүн, биллэн турар, санаабар дьонтон кистээн, бүдүк-бадык хараҥаҕа түбэһиннэрэн. Аны соруйан туура сатаатахха, хобулук саҕа бөҕө туох да суох буолар эбит. Биир дьүөгэбинээн туалекка барабыт диэн албаһыран, үөһэ этээскэ тахсар кирилиэскэ тиийдибит. Манна баҕас биирдэ туура тэбиэм диэбитим ханна баарый, төттөрү-таары түһүү-тахсыы, билэр дьоммут ааһан иһэн кэпсэтэллэр, атын уолаттар сонун кыргыттарга иҥээҥнэһэллэр, олус өр буолаары ыксал бөҕөбүт. Нэһиилэ туура тэптим.

Дьэ, көҥүл босхо хаамыам диэбитим, хобулугум тоһоҕолоро чорбоһо сылдьаллара хаамтаҕым аайы муостаны тырыыппайдаан чуур-чаар тыас бөҕө. Ол диэн, муусука дирбиэнин-дарбаанын быыһыгар син балыйтаран сылдьыахпын, аны бүрүүкэм хобулукпар анаммыт буолан, сиринэн соһуллуу, сөрөнөн отой охтуох курдукпун. Аны 7-8 см ньаппайбытым биллэр эбит диэн, аны икки атаҕым төбөтүгэр турар дьоллоннум. Кыһайбыт курдук, бытаан үҥкүү бөҕө. Уолаттарбыт харыс да тэйбэккэ, биһигини эрэ ыҥыраллар. Ол аайы атаҕым төбөтүгэр дугунуу. Кэнникинэн атаҕым төбөтө кэмэ суох сылайда, мэктиэтигэр саллайан тахсыбыт курдук. Кыһалҕатын оҥорон, үҥкүү бүппүтүн кэннэ, уолаттарбыт атаарабыт диэн турдулар. Бу хаамаллара бытаанын, геолог уолаттар сайыҥҥы быраактыкаларын кэпсээн кыргыттары быара суох ыыталлар.

Арай мин эрэ, били атын кыһалҕалаах буоламмын, үөрбэппин-көппөппүн, өйдөөн да истибэппин. Уопсай ааныгар кэлэн бу турдахпыт уһунуун, ыксааммын кистии-саба кыргыттарбын кымаахтаталаан көрөбүн. Силигин ситэрэн, биир уол миигин тула көтө сылдьар, биһирэмнээн билсибит, бүччүмҥэ көрсүбүт киһи диэн таайтаран этэ сатыыр. Мин ону эрэ өйдүүр кыах суох, хаһан хоспор киирэн, соппуоскабын устарбын эрэ толкуйдуубун. Дьэ, онтон хоспор киирэн атахпын көрбүтүм, үҥкүүһүт буолбатах киһиэхэ, балерина курдук биэс чааһы быһа атаҕым төбөтүгэр сылдьыбытым, сары-саллаччы испит. Тымныы ууга уган кэмпириэстээһин эҥин буолла. Нэдиэлэни быһа доҕолоҥ-содьороҥ буоллум. Геолог уолум кэлэн ыҥыртара сатыырын, доҕолоҥ көстүмээри төрүт түспэппин. Кэтэһэ сатаан баран, куорпуһугар төннөрүн кистээн үөһэ тыына түннүгүнэн көрөн хаалабын.

Мааны моhуога

Өндөрөйдөөх кыыстара Мааны хороччу улаатан, араас муодунай таҥаһы-сабы ирдиир буолла. Быйыл оскуолаттан отой иэдэйэн кэллэ. Кылааһын кыргыттара бука бары хобулуктаах соппуоскалаахтар үһү. Күн аайы ким хобулуга төһө үрдүгүн туһунан кэпсээн, ийэлээх аҕа кулгаахтарын быста. Кылаас саамай кыра уҥуохтаах кыыһа, Кылаара, 7 см хобулукка дугунан, Мааныны чуут ситэ сыспыт, иэдээн буолара бу кэлбит. Кыһалҕатын оҥорон, маннааҕы атыыһыттарга сөптөөх хобулук көстүбэккэ, кыыс ытаан, аҕатын киэҥ көхсө кыараата, өйө-санаата хобулук эрэ туһунан буолла. Ийэлэрэ биир күн булан аҕалбыта, 5 эрэ см буолан, сонно тута быраахтанна. Харах уута халаан уутун курдук халыс гынна, аҕа киһи отой иэдэйдэ. Киэһэттэн кэпсэтэн, сарсыардааҥы таксинан илиитигэр элиниэйкэ тутуурдаах, сиэбигэр метровка уктуулаах, ботуччу соҕус харчылаах, Өндөрөй улуус киинигэр айаннаата.

Киин сэлиэнньэ саамай улахан ырыынагын иннигэр түһэн, булчут буолан, аны үрдүк хобулук соноругар турунна. Хобулук син баар да, улахан кээмэй түмүгүнэн, 7 см үрдээбэтэ. Кини Маанытын хобулуга хайаан да кыра, Кылаара хобулугуттан үрдүк буолуохтаах. Хобулук соноругар күн бүттэ, Өндөрөй аччыктаата, утатта, ырыынагы кэрийэр сылаалааҕын дьэ биллэ. Дьахталлар тулуурдарын сөрү диэн сөхтө. Арай, биир соччо уота-күөһэ суох маҕаһыыҥҥа, баҕар, диэн эрэл санаалаах көтөн түспүтэ... Күнү быһа хобулугу эрэ көрө сылдьыбыт киһи тута көрдө, хараҕа да үөрэннэҕэ, хобулук курдук хобулук хороллоохтоон дьэ турар ахан эбит ээ. Илиниэйкэлээбитэ оруобуна – 9 см. Итэҕэйбэккэ метровкатын таһаарда, син биир 9. Сыанатын да торгуйдаспакка, төһөнү дииллэринэн куду анньан, хоруопкатыгар уктаран, куоттарбаттык, сүтэрбэттик хонноҕун анныгар кыбынан, дьэ, холкутуйан, таксинан дьиэлээтэ.

Булбут-талбыт киһи сиэринэн дьиэтигэр хобулугун хороччу туппутунан хорос гына түстэ. Кыыһа Мааны хобулугу көрөөт, ыстанан кэлэн аҕатын кууһа түһэн, күлэн-үөрэн күлүмүрдээн, аҕатын кэмэ суох манньытта. Ол аймалҕан быыһыгар ийэлэрин сирэйэ уһуу түспүтүн, үөрүү үлүскэнигэр буолан, өйдөөн көрбөтүлэр. Кыыс кэтэ охсон, хобулук үрдүгэр хорос гынаат, аҕыйах атылы оҥордо.

Ийэлэрэ ээр-сэмээр: «Ити хас размердааҕый?» – диэтэ. Онно өйдөөн көрбүттэрэ – 39 эбит. Онтон Маанылара мааҕыҥҥа диэри 36 размеры кэтэр этэ. Уста биэрэн, хобулугу хос кэмнээн, 9 см буоларын бигэргэтээт: «Ньучубуо, төбөтүгэр баата симиллиэ, хобулук эрэ баар буоллун!» – диэн аҕалаах кыыс айахтара кытаран олордо. Ийэлэрин саҥата суох ыыттылар.

Мааны соппуоскатын иһигэр баата симэн, баҕалаах хобулугар тобуга токуруйуор диэри сылдьа сатаан баран, аҕыйах хонугунан адаҕа саҕа соппуоскатыттан баҕа өттүнэн аккаастанан, сөбүгэр хобулугунан сүүрэр-көтөр буолла. Кыыс улаатан, билигин талбыт хобулугун үрдүгэр хоролдьуйа хаамарын аҕата Өндөрөй астына көрөр уонна размерын көрбөккө, аҥардас хобулук атыыласпытын бэркиһээн төбөтүн быһа илгистэр.

Астаах остуол тула олорон, ааспыты аҕыннахтарына хобулук айдаана куруук ахтыллар, көр-күлүү тѳрдѳ буолар.