Уопсастыба

– Кыстык кэминэн баран иһэр, ас-үөл баар. Барыта 240 сүөһүнү, ол иһигэр 70 ыанар ынаҕы кыстатан турабыт, билиҥҥитэ эрдэ да буоллар, түөрт ынах төрөөтө, – диир хаһаайыстыба тутаах үлэһитэ Ольга Аргунова.

2023 сылы Таастаах салаата үчүгэй көрдөрүүлээх түмүктээбит: Амма улууһун Болугур нэһилиэгэр баар салааҕа саҥа тэриллибит уотар пууҥҥа 30 оҕус тыһаҕаһы биэрбит, сыл устатыгар 16 туонна үүтү ыан, арыынан астаан туттарбыт. Ааспыт сылларга Таастаахха икки саҥа комплекс тутуллубута, онон салаа сүөһүтэ барыта аныгылыы толору хааччыллыылаах хотоннорго тураллар. Икки комплексынан 13 киһи үлэлиир, кинилэр истэригэр субан сүөһү бостууга Кузьма Муксунов уонна ис-тас үлэһит Андрей Аргунов курдук өр сыллартан үтүө суобастаахтык үлэлии-хамсыы сылдьар дьоннор бааллар.

Саха сүөһүтэ уһун, тымныы кыһыннаах хотугу дойдуга үөскээбит буолан, сыаны хаһаанар кыаҕа үрдүк, үүтүн сыата сайын 5,08 %-ҥа, кыһынын 10,8 %-ҥа тиийэр. Биир сүрүн уратытынан ыарыыга бэринимтиэтэ суоҕа буолар. Холобур, сымнаһыар килиимэттээх дойду сүөһүлэрин тириилэрин биир кв. см 50-100 мөлүйүөҥҥэ тиийэр бактыарыйа баара биллэр буоллаҕына, биһиги сүөһүбүтүгэр ити көрдөрүү икки төгүл аҕыйах! Инньэ гынан технологиятын быһыытынан, саха сүөһүтэ сөрүүҥҥэ туруохтаах, онон комплекстарга ирдэнэр температураны тутуһууга улахан болҕомто ууруллар эбит.

– Сүөһүбүтүн Тураҥнаахха сайылыта таһаарабыт. Былырыын онно саха төрүт сүөһүтүн үөрэтэр-чинчийэр Научнай стационар тэриллибитэ, титиик, хараас, баанньык уонна үлэһиттэр олорор дьиэлэрэ тутуллубуттара. Соторутааҕыта электроуот ситимэ киллэрилиннэ, онон аны сайыҥҥыттан саҥа сайылыкпытын толору кыамтатынан үлэлэтиэхпит, Тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтуттан уонна «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтиттэн учуонайдар тахсан үлэлиэхтэрэ, билигин куруук билсэ, көрө-истэ тураллар, элбэҕи сүбэлииллэр-амалыыллар, -- диэн кэпсээтэ Ольга Аргунова.

Ыйаах толорулларынан күүстээх

Айсен Николаев 2018 сыллаахха таһаарбыт «Саха Өрөспүүбүлүкэтигэр тыа хаһаайыстыбатын сайдыытын стратегическай хайысхаларын туһунан» ыйааҕар 2024 сылга диэри саха сүөһүтүн ахсаанын элбэтэргэ, ол иһигэр ыанар ынах ахсаанын биир тыһыынчаҕа тиэрдэргэ сорудахтаабыта (2018 сыллаахха 660 этэ).

Ааспыт нэдиэлэҕэ саха сүөһүтүн иитии боппуруоһугар анаммыт улахан мунньахха тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин миниистирэ Артем Александров 2023 сыл түмүгүнэн өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн саха сүөһүтүн ахсаана 2 750, ол иһигэр ыанар ынах ахсаана 1 100 буолбутун, Ил Дархан туруорбут сорудаҕа толоруллубутун туһунан үөрүүлээхтик иһитиннэрбитэ. Төрүөҕү биэрэр ийэ сүөһү ахсаана биир тыһыынчаны куоһаран, саха ынаҕа эстэн эрэр кирбииттэн таһаарыллара ситиһиллибит.

Санатан эттэххэ, 1990-с сыллардаахха саха сүөһүтэ Эбээн-Бытантай улууһугар эрэ хаалбыта, ахсаана быста аҕыйаан (барыта 986 сүөһү, ол иһигэр 350 ынах ордубут этэ), уруурҕаһыы тахсан испитэ. Ону учуоттаан өрөспүүбүлүкэ салалтата генопуонда тэрилтэтин тэрийэн, төрүт сүөһүнү сөргүтэргэ туруммута. Ол түмүгэр күн бүгүн саха сүөһүтүн 17 улууска кэтэх ыаллар, бааһынай хаһаайыстыбалар итиэннэ «Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтэ (салайааччы Александр Артемьев) иитэллэр.

«Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтэ аҕыс улууска 10 салаалаах, олорго 1252 сүөһү, ол иһигэр 427 ыанар ынах баар. Ону таһынан кэккэ улуустарга 15 тирэх хаһаайыстыба үлэлиир, олорго 760 сүөһү турар.

Салаалар матеральнай-тиэхиньичэскэй баазаларын хаҥатарга хамсааһын тахсан, кэлиҥҥи биэс сылга сэттэ сүөһү иитэр комплекс (Мииринэй улууһун Сүлдьүкээригэр, Ньурба улууһун Аканатыгар, Мэҥэ Хаҥалас улууһун Өргөннөөҕөр, Нам улууһун Таастааҕар, Амма улууһун Болугуругар, түөрт типовой сайылык (Горнай Одунутугар, Амма Болугуругар, Нам Таастааҕар, Ньурба Аканатыгар) тутулуннулар.

Мунньахха онлайн киэбинэн кыттыбыт «Тыа хаһаайыстыатын сүөһүтүн генопуондата» национальнай ассоциация генеральнай дириэктэрэ, тыа хаһаайыстыатын наукатын дуоктара Елена Колдаева«Саха сүөһүтэ» генопуонда тэрилтэтин үлэтигэр-хамнаһыгар үрдүк сыанабылы биэрбитэ, төрүт сүөһүгэ ыытыллар научнай-чинчийэр үлэни өйүүргэ бэлэмин биллэрбитэ.

Бу тыллар мээнэҕэ этиллибэтэхтэрин Таастаах хаһаайыстыатын таһаарыылаах үлэтэ-хамнаһа арылхайдык көрдөрөр.