Уопсастыба

124 мөлүйүөн  төннөрүллүбүт

Биллэрин курдук, Счетнай балаата өрөспүүбүлүкэ судаарыстыбаннай бүддьүөтүн үбэ-харчыта төһө сөптөөхтүк уонна көдьүүстээхтик туһанылларын бэрэбиэркэлиир уонна ис кыахтары үөрэтэр аналлаах. Ааспыт 2023 сылга чорботуллар соругунан национальнай (эрэгийиэннээҕи) бырайыактар олоххо киириилэрин итиэннэ сыалларын-соруктарын ситиһиилэрин хонтуруоллааһын, үлэни өйдөтөр-сэрэтэр хайысхаҕа туһаайыы, үлэ көдьүүһүн үрдэтэргэ сыыппара технологиятын киллэрии буолбут. Счетнай балаата историятыгар аан бастаан улуустар докумуоннара уонна стратегическай былааннааһыннарын дьаһаллара өрөспүүбүлүкэтээҕи бырагыраамалары, бырайыактары уо.д.а. кытары төһө сөп түбэһэллэрэ үөрэтиллибит. Холобур, Амма улууһугар дэлэгээссийэнэн тахсан, муниципальнай бырагыраамалары хабан, бары хайысхаларынан үбүлээһин таһымын ырыппыттар, туох итэҕэс-быһаҕас баарын ыйбыттар, онон билигин улуус дьаһалтата ону учуоттаан, былааныгар тустаах уларытыылары киллэрэн  үлэлии-хамсыы сылдьар эбит.

Ааспыт сыл устатыгар 51 мунньах ыытыллыбыт, араас боппуруостарынан 323 быһаарыы ылыллыбыт. Барыта 50 хонтуруоллуур уонна  эспиэртиир-ырытар тэрээһин ыытыллыбыт, ол иһигэр 2 тэрээһин Ил Дархан сорудаҕынан, 14 тэрээһин Ил Түмэн сорудаҕынан. Нуормаламмыт быраап аакталарын барылларыгар 102 эспэртиисэ оҥоһуллубут. Хонтуруоллуур тэрээһиннэргэ 92 эбийиэк хабыллыбыт, 104 млрд солк суумалаах үп туһаныллыыта бэрэбиэркэлэммит, онуоха балачча элбэх кэһии чахчыта  булуллан, 434 мөл солкуобайы бүддьүөккэ төннөрөр туһунан быһаарыы ылыллыбыт. Онтон күн бүгүҥҥү туругунан 124,9 мөл солк төннөрүллүбүт.

Ордук туохха доҕолоҥнуубутуй? 

Хонтуруоллуур тэрээһиннэр түмүктэрэ көрдөрөрүнэн, ордук элбэх кэһии чахчыта бүддьүөтү таҥыыга уонна толорууга, бухгалтерскай отчуот эйгэтигэр итиэннэ судаарыстыбаннай атыылаһыыга (закупкаҕа) тахсыбыт.

Олохтоох салайыныы уорганнарыгар уонна куораттааҕы уокуруктарга тыа хаһаайыстыбатын производствотын өйөөһүҥҥэ судаарыстыба кэккэ боломуочуйаларын толорууга судаарыстыба бүдьүөтүттэн 2020-2023 сс. бэриллибит үбү туһаныы көдьүүһүн ырытыы сэттэ улууска: Аммаҕа, Булуҥҥа, Бүлүүгэ, Ленскэйгэ, Ньурбаҕа, Нерюнгрига уонна Эбээн Бытантайга оҥоһуллубут. Онно көстүбүтүнэн, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ субвенция харчытын улуустарынан тыырарыгар улуустар ааспыт сыллаах көрдөрүүлэрэ уонна ис кыахтара учуоттаммат, ол түмүгэр  сыл устатыгар өйөбүл кээмэйэ уонна былааннанар көрдөрүү хаста да уларытыллар эбит. Холобур, 2022 с. Жатайдааҕы куорат уокуругун кытары бастаан 16 мөл солк субвенцияҕа сөбүлэһии түһэрсиллибит, онтон 4,3 төгүл кыччатыллан, 3,7 мөл солк буолбут, ол эрээри, 2023 сыл саҕаланытыгар эмиэ 16 мөл солк суумалаах сөбүлэһии түһэрсиллибит. Бу курдук, Эбээн Бытантай уонна Булуҥ улуустарыгар субвенция кээмэйэ бастаан көрүллүбүттээҕэр 4-5 %-ынан аччаан биэрбит. Ону министиэристибэ «тыа хаһаайыстыбатын оҥорон таһаарар үлэтин өйөөһүҥҥэ судаарыстыба кэккэ боломуочуйаларын толорууга ити улуустартан 2021, 2022, 2023 сыллардаахха төһө харчы ирдэнэрин туһунан суоттааһыннаах сайаапка суоҕун быһыытынан, харчы бүддьүөт эбэһээтэлистибэтин лимиитигэр олоҕуран, тыырыллыбыта» диэн быһаарбыт.

Көрүллүбүт харчыны туһаныы отчуота олус мөлтөх эбит. Холобур, Ленскэй улууһугар модульнай буойунаны атыылаһан аҕалан туруорбут «Батамаайытааҕы» хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ уонна үлэ тиэхиньикэтин атыыласпыт биир бааһынай хаһаайыстыбата ороскуоттарын  сороҕун толуйууга ылбыт субсидияларын аналынан туһаммыттарын туһунан докумуоннарын күн бүгүнүгэр диэри туттара илик эбиттэр. Гуляев биирдэм тэрилтэ үүт туттарарга дуогабардаһан, 600 тыһ солк суумалаах субсидияны ылан баран, былаанын толорботох, ол эрээри ордук ылбыт харчытын төннөрбөтөх (судургу кэпсэтиинэн, эһиил туттарар үүтүн суотугар аахсыбыт быһыылаах).    

Оттугу-уматыгы атыылаһыы ороскуотун толуйууга көрүллэр субсидияҕа АЗС каассатын чиэгэ эрэ ирдэнэрин үрдүнэн, сорохтор баан каартатыттан төһө харчыны устубуту көрдөрөр квитанциянан муҥурданаллар. Оттон саҥа мэхэньиисиминэн кэтэх ыаллар ыанар ынахтарын ахсыгар, атыннык эттэххэ, «төбөҕө», ылбыт харчыларын отчуотун эмиэ араастаан оҥороллор. Үгүс улуустарга дьоннор бэйэ-бэйэлэриттэн (Кугданов Петровтан, Петров Кугдановтан) от атыыласпыттарын курдук докумуону толорсоллор.

«Золотинка» муниципальнай унитарнай тэрилтэ (Нерюнгри) табаларын бииркэлэрэ, чиптэрэ суох, сыл түмүгүнэн ааҕыы ыытыллыбат. Быһата, хаһаайыстыба төһө табалааҕын бигэргэтэр докумуона суох. Дьэ бу барыта харчытыгар таһаардахха үгүөрү суумалаах сокуону кэһиинэн ааҕыллар эбит. 

Үп көдьүүһүн үрдэтэр ырычаах наада

«Тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыы уонна тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын, сырьетун уонна ас-үөл ырыынагын сүрүннээһин» судаарыстыбаннай бырагыраама 2012 сылтан үлэлээбитэ. Онон уон сыллаах үлэ түмүгэ эмиэ ырытыллыбыт. Хомойуох иһин, көрдөрүү намтаабыта биллибит: 2012 сылга тэҥнээтэххэ, 2022 сылга ынах сүөһү уонна таба ахсааннара 14 %-ынан аҕыйаабыт, үүтү астааһын кээмэйэ үс төгүл түспүт, хортуоппуй уонна оҕуруот аһын үүннэрэр бааһына иэнэ аччаабыт. Арай, сылгы ахсаана кыратык эбиллибит.

Субвенция кээмэйин нуормата уонна ставка кээмэйэ кэнники сылларга үрдэтиллибитин бары билэбит. Ол эрээри, бас билии көрүҥүттэн тутулуга суох ынах сүөһү ахсаана, үүтү ыаһын баалабай кээмэйэ уонна сиртэн үүнээйини ылыы көрдөрүүтэ эбиллибэт. Онон министиэристибэ хас биирдии улуус бэриллибит боломуочуйаны хайдах толорорун ырытан, судаарыстыба бүддьүөтүттэн көрүллэр үп көдьүүһүн үрдэтэр ырычаахтары тобулара ирдэнэр буолбут.

Чопчулуур ыйытыылар

Норуот дьокутааттара чопчулуур ыйытыылары биэрдилэр. Ньургуйаана Заморщикова бэрэбиэркэлэнэр улуустар хайдах талыллалларын ыйыппытыгар, кэлэр 2025 сылга бэрэбиэркэ ханна ыытыллара күһүн, атырдьах ыйыгар, былааннанара этилиннэ, онно сис кэмитиэт интэриэһиргиир хайысхаларыгар көҕүлээһини оҥороругар сүбэлэннэ. Андрей Николаев видеокэмпириэнсийэ киэбинэн кыттыбыт Тихон Скрябин Счетнай балаата мелиорация ситимигэр көрүллэр үбүлээһини уонна ыытыллар үлэни хайдах сыаналыырын туһунан ыйытта, онуоха ааспыт өттүгэр харчы сүрүннээн уу ситимнэрин көрүүгэ-истиигэ туһаныллара, арай, кэнники сылларга болҕомто ууруллан, анал тиэхиньикэнэн хааччыллыыга үлэ ыытыллан эрэрэ бэлиэтэннэ, кэлэр өттүгэр федеральнай киини кытары күүскэ үлэлиир наадата этилиннэ.

– Ынах сүөһү ахсаана көҕүрүүрэ тохтообот, оччотугар харчыны «төбөҕө» көрөр төһө көдьүүстээҕий? Мин биир бэйэм бу мэхэньиисим киирэрин утарбытым, – диэтэ Гаврил Алексеев. 

– Манна анаалыһы боломуочуйалаах уорган, Тыа хаһаайыстыбатын уонна ас-үөл бэлиитикэтин министиэристибэтэ оҥоруохтаах, биһиги үп аналынан туһанылларын, төһө көдьүүһү биэрэрин үөрэтэбит. «Төбө харчыта» ыанар ынах ахсаанын аҕыйаппат сыалтан бэриллэр, сүөһүнү-сылгыны энчирэппэти таһынан, кинилэри көрөн-истэн, аһатан-сиэтэн, онон дохуоттанан олорор дьоммутун эмиэ көрүөхтээхпит, – диэн аудитор төрүт дьарыкпыт иккис өттүттэн тыа сирин дьылҕатын быһаарар дьоһун социальнай суолтатын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ.

– Муус устар 2 күнүгэр АГАТУ-га, салааны өйөөһүн мэхэньиисимнэрин тупсарыыга анаммыт мунньахха, бу боппуруос хайаан даҕаны көрүллүөҕэ, онно көхтөөхтүк кыттарга ыҥырабын. Счетнай балаата бэрэбиэркэ түмүгүнэн оҥорбут этиилэрин итиэннэ сыллааҕы үлэтин отчуотун сибидиэнньэҕэ ылабыт, – диэтэ сис кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Александр Атласов мунньаҕы түмүктүүрүгэр.  

Василий Кононов (Ил Түмэн) хаартыскаҕа түһэриитэ