Уопсастыба

Дьылҕа Хаан ыйааҕынан

Саха дьоно билбэт киһилэрин көрүстэхтэринэ: «Кимтэн кииннээххиний, хантан хааннааххыный?» – диэн ыйыталаһар үгэстээхтэр. Төрөппүттэрбит тустарынан кэпсээммитин ол сиэринэн саҕалыахпытын баҕарабыт.

Аҕабыт Роман Романович I Хомустаахха төрөөбүт-үөскээбит, улааппыт киһи. Ийэтэ Чурапчыттан, аҕата Нам улууһун Үөдэйтэн төрүттээх эбиттэр. Аҕа дойдуну көмүскүүр Улуу сэрии саҕана, 1942 сыл күһүнүгэр, Чурапчы улууһун 41 холкуоһа фронт туһатыгар балыктыы диэн ааттаан, хоту үс улууска көһөрүллүбүтэ. Онно хабыллан Анастасия Ивановна Дьячковская Кэбээйи улууһугар түөрт оҕолоох тиийбит. Үлэ ыараханын көрсөн, эрэйи эҥээринэн тэлэн, икки оҕотун көмөн, тыыннаах хаалбыт икки оҕотун илдьэ дойдутугар төннөн иһэн, Нам улууһун I Хомустааҕар хаалан олохсуйбут. Сэрииттэн бааһыран кэлбит Роман Романович Колмогоровка кэргэн тахсыбыт. Холкуоска үлэлээн-хамсаан, дьиэ-уот туттан, сүөһү-ас ииттэн, дьонтон итэҕэһэ суох олорбуттар. Эбии оҕоломмуттар. Биһиги аҕабыт Роман оҕо сааһа I Хомустаахха ааспыта, орто оскуоланы бүтэрбитэ. Тырахтарыыс идэтин баһылаан, сиртэн үүнээйини ылыыга сопхуос биир бастыҥ үлэһитэ буолбута.

Ийэбит Тамара Тимофеевна Нам сэлиэнньэтигэр олохтоох, үс оҕолоох интернациональнай дьиэ кэргэҥҥэ үөскээбитэ. Аҕата Тимофей Дмитриевич Попов икки үрдүк үөрэхтээх, юрист уонна историк идэлээх, киэҥ билиилээх учуутал этэ. Ийэтэ Ольга Петровна Иркутскай уобаластан көһөн кэлэн, Саха Сирин иккис дойду оҥостубут ыал оҕото. Өр сыллар усталарыгар бухгалтерынан үтүө суобастаахтык үлэлээбитэ.

Бастакы көрүүттэн таптал

Дьылҕа Хаан бу икки эдэр дьону хаһан, ханна холбообутун туһунан дьоммут маннык ахталлар. Ийэбит Нам орто оскуолатын бүтэрээт, Дьокуускайдаҕы тыа хаһаайыстыбатын техникумун агрономияҕа салаатыгар үөрэнэ киирбит. Төрдүс кууруска үөрэнэ сылдьан, I Хомустаахха быраактыкаламмыт. Дьэ онно үлэлии сылдьан, аҕабытын, кэрэ дьүһүннээх эдэркээн тырахтарыыс уолу көрөөт сөбүлээбит. Аҕабыт даҕаны чап-чараас мичээрдээх, сырдык-ыраас сэбэрэлээх бааһынай кыыһын тута кэрэхсээбит. Уоллаах кыыс илии-илиилэриттэн сиэттиһэн, дьаарбайаллара элбээбит. Эбэбит Настаа барахсан уола сүрэҕэ сөбүлүүр кыыһын көрсөн, ыал буолан эрэр сибикитин билэн, иһигэр олус үөрэ, долгуйа санаабыт.

Самаан сайын салаллан, от-мас ситэн-силигилээн ахан турар кэмигэр, бэс ыйын 2 күнүгэр, уоллаах кыыс ыал буолар урууларын тэрийбиттэр. Дэриэбинэ дьоно бүтүннүү, кыра оҕотуттан саҕалаан аарыма кырдьаҕаһыгар тиийэ ыҥырыллан, бэрт көхтөөх уонна көрдөөх уруу буолбут.

Биһиги бииргэ төрөөбүт иккиэбит. Анастасия уонна Марианна диэммит. Оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммиппит. Сөбүлүүр үөрэхпитигэр үөрэнэн, идэ ылан, үлэлии-хамсыы сылдьабыт. Биирбит бухгалтер, иккиспит – учуутал.

Төрөппүттэрбит биһиэхэ дьоллоох оҕо сааһы бэлэхтээбиттэрэ. Кыра сааспытыттан үлэҕэ сыһыаран ииппиттэрэ. Ийэбит агроном буолан, тэпилииссэҕэ уонна аһаҕас буорга оҕуруот аһын араас көрүҥүн дэлэччи үүннэрэрэ, кыһыҥҥыга хаһаанан кэнсиэрбэ эгэлгэтин оҥороро. Биһиги киниттэн уһуйуллан, сиргэ үлэлиирбитин-хамсыырбытын сүрдээҕин сөбүлүүбүт, оҕуруот аһын туустаан, кэнсиэрбэлээн хаһааныы ньыматын билэбит, сатыыбыт, астыыбыт. Дэгиттэр мэхэньисээтэр аҕабыт тиэхиньикэҕэ сыһыаран, оскуола сааспытыттан кыра массыынаны, матассыыкылы ыыта, быстах алдьаныыны өрөмүөннүү үөрэммиппит билигин күннээҕи олохпутугар туһалыыр.

Ити курдук, «бу -- дьахтар үлэтэ, ити – эр киһи үлэтэ» диэн араарбакка, оҕо эрдэхпититтэн тугу кыайарбытынан-сатыырбытынан дьоммутугар көмөлөһөн, ханнык баҕарар үлэни саба түһэн бүтэрэ-оһоро үөрэммиппит. Дьиэ кэргэнинэн айылҕаҕа сылдьарбыт, Өлүөнэ өрүскэ киирэн балыктыырбыт, тыа тахсан сир астыырбыт. Бу үтүөкэн үгэспит билигин даҕаны халбаҥнаабакка тутуһуллар. «Биир киһи барыбыт туһугар, барыбыт биир киһи туһугар», – диэн санаанан салайыллар.

Сиэннэринэн тулаланан

Дьоммут сиэннэрин үһүөннэрин кыра эрдэхтэриттэн көрсүбүттэрэ, кинилэри киһилии сиэргэ-майгыга үөрэтэн-такайан, тыа сирин үлэтигэр-хамнаһыгар сыһыаран улаатыннарбыттара. Инньэ гынан, билигин сиэннэринэн олороллор, кинилэри санаатылар даҕаны, манньыйа түһэллэр. Сиэннэрин тустарыттан олоххо тардыһыылара күүстээх. Кинилэри күүтэллэр, ахталлар. Кэллэхтэринэ, дьоллоноллор.

Сиэннэр эбэлээх эһэлэрин умнубаттар, ханна даҕаны сырытталлар, мэлдьи сибээстэһэллэр. Улахан сиэн Тимофей Москубатааҕы энергетика үнүстүүтүн ситиһиилээхтик үөрэнэн бүтэрдэ. Кэргэнэ Лариса Пирогов аатынан мэдэссиинэ үнүстүүтүн ординатуратын бүтэрэн, терапевт-быраас буолла. Эдэр ыаллар билигин Москубаҕа олороллор. Орто сиэн Дьулустаан Ийэ дойдутугар ытык иэһин толорон, Арассыыйа аармыйатыгар чиэстээхтик сулууспалаан кэлэн, «Сахаавиалесоохранаҕа» үлэлии сылдьар. Кыра сиэн Айгылаан «Альфабаан» исписэлииһэ.

Оҕолорбут олохторугар сөптөөх суолу тутуһан, сөбүлүүр идэлэрин талан, үлэлии-хамсыы сылдьалларыгар биллэн турар, эбэлээх эһэлэрин оруоллара улахан. Ити иһин, биһиги төрөппүттэрбитигэр махталбыт муҥура суох.

Дьол диэн тугуй?

Кырдьаҕас эдьиийбит Мария Романовна сурдьун уонна кийиитин туһунан маннык этэр:

– Томалаах Рома бэйэ-бэйэлэрин наһаа өйдөһөллөр, өйөһөллөр. Наар бииргэ сылдьаллар. Олоххо интэриэстэрэ даҕаны биир, кэрэҕэ тардыстыылара күүстээх. Саамай сөбүлүүр сирдэрэ тыйаатыр. Саха тыйаатырын испиэктээхтэригэр уонна Эстрада тыйаатырын кэнсиэрдэригэр мэлдьи сылдьаллар. Сыллата кэриэтэ, оҕолорун көмөтүнэн, арас дойдуларынан, киэҥ сирдэринэн дьаарбайан, сынньанан, эмтэнэн-томтонон, доруобуйаларын туругун чэбдигирдэн кэлэллэр. Эдэр саастарыттан чөл олоҕу тутуһаллар, инньэ гынан, бэйэлэрин саастарыгар эдэрчи көрүҥнээхтэр. Сурдьум Рома уонна кийиитим Тома миэхэ саамай чугас дьонум буолаллар, мин кыһалҕабын, үөрүүбүн тэҥҥэ үлэстэллэр. Ыалдьар-мөлтүүр кэммэр мэлдьитин аттыбар бааллар, күүс-көмө, тирэх буолаллар. Кыргыттарын уонна сиэннэрин сүрдээх үчүгэй дьон гына иитэннэр, сааһырар кэмнэригэр оҕолорун махталларын ылыахтарын ылаллар. Кыргыттара мэлдьи билсэ тураллар, кэлэн көрөн-истэн, дьиэлэрин сууйан-сотон бараллар. Сааһырбыт дьоҥҥо онтон ордук дьол суох.

Оннук эрэ буоллун

Күн-дьыл түргэнник даҕаны элэстэнэн ааһар! Биирдэ өйдөөбүппүт, бэйэбит сааһырыы боруогар үктэнэн эрэр эбиппит. Ийэлээх аҕабыт сүрэхтэрин холбоон ыал буолбуттара, 50 сылын туолла.

Төрөппүттэрбит барахсаттар тапталлара, бэйэ-бэйэлэригэр сыһыаннара өссө истиҥ, дириҥ иэйиилээх буолан иһэр. Тугу барытын сүбэлэһэн быһаараллар, олус иллээхтэр (биһиги кинилэр киҥир-хаҥыр саҥарсалларын, кыыһырсалларын төрүт истибэккэ улааппыппыт).

Ийэбит астыырын, иистэнэрин сөбүлүр. Кини буһарбыт минньигэс бөрүөгүн оҕолор астына сииллэр. Аҕабыт кинигэ, хаһыат ааҕарын сөбүлүүр. Улуустааҕы «Эҥсиэли» хаһыаты таһынан өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарын сыл аайы көтүппэккэ суруйтарар. Онон улууһун уонна өрөспүүбүлүкэтин сонунун билэ олорор, олоҕу кытары тэҥҥэ хаамсар.

Кинилэр биһиэхэ өрүү маннык этэллэр:

– Кытаатан олоххо үчүгэйи эрэ ыраланыҥ, оҥоруҥ. Ол бэйэҕитигэр эмиэ үтүөнэн өҥөйүө, сырдыгынан сыдьаайыа, – диэн үөрэтэллэр.

Анастасия, Марианна КОЛМОГОРОВАЛАР